• Ұлттану
• 08 Қараша, 2012

ДАЛА ЗАҢЫНДАҒЫ ДАНАЛЫҚ

Жапар Әлдибеков, заң ғылымының докторы, профессор

Ортағасырлық дәстүрлі қазақ қоғамының бүкіл құқықтық әлемінде негізгі билік «дала заңының» билігі болды. Ал, оның басты сақтаушысы, реформаторы және жүзеге асырушы күші – билер еді. Би – ең алдымен сот (судья). Бидің өзі де, билігі де түп-тамырымен қазақ халқының төл тарихымен байланысты. Ал, хан билігін бұхара көпшілік әкім билігі деп таныды. Осы тұрғыдан қазақтың көрнекті мәдениет қайраткерлерінің бірі С. Сейфуллин жазғандай «Мықты билер тілін алмаған хандарды тақтарынан қуыршақша алып тастап отырды». Би халықтың сана-сезімінде ақылдың кені және ақиқаттың ақ туын көтеруші ретінде сипатталады. «Шыннан өзге құдай жоқ», «Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы». Билердің негізгі ісіне айналған бұл ұрандар бойынша адам үшін оның ар-ожданы мен намысын, адамгершілік, әділдік тұрғыдан қорғау ақылдың ең жоғарғы қадір-қасиеті деп саналған. Бұл моральдық құндылықтар билер жүргізетін әділ сот мәселесіне тікелей қатысты. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ», – деген нақты ережеден көрініс тапты. Қазақ даласында би болу оңайлыққа түспеген. Оған күрделі талаптар мен шарттар қойылды. Тек «құдайдың сүйген құлдары ғана би бола алады. Би боламын деп талаптанған адам тек өзінің жеке қасиеттерімен ғана танылып қоймай бірқатар қиын сатылардан тұратын сыннан сүрінбей өтуі керек болған». Сахарада әділеттің ақ туын желбіретуге тиіс биге табиғат берген қасиеттерден басқа жоғары ақыл-парасат, шешендік, сөзуарлық, қызыл тілде ешкімге дес бермеу сияқты рухани құндылықтар бойларынан табылуға тиісті болды. Қазақ билерінің сот төрелігін моральдық принциптер мен ұстанымдар және заңдылықтардың сот ісі құндылықтарын жүзеге асыратын қоғам арасындағы белгілі бір қозғаушы күштері мен тетіктері болды. Олар ең алдымен «Ақыл сөз құдіреті – Заңдылық» үштігіне шоғырланды. Би-қазылардың қызметі осы аталған үш ұғыммен тығыз байланыстырылып қарастырылды және әділдік пен шындықты орнату үшін осы қасиет­терді игеру міндетті болды. Сондықтан, қарастырылатын оқиғаны, іс-әрекетті терең зерделеп, оның желісін шебер құрастыру қабілетіне ие ойшылдықтың ең биік сатысындай болған ақыл – кез келген шығармашылықтың, соның ішінде сот қызметінің негізін құрады. Өйткені, күнделікті өлшеммен ойлау – көпшіліктің деңгейіндегі іс. Ал, көшпелі қазақтар қоғамындағы би-қазы­лардың құзырындағы асқан ойшылдық мен биік біліктілік тек оларға ғана тән рухани құндылық болды. Қазақ билер соты жүйесіндегі нағыз әділдік пен заңдылықтың негізгі қайнар көзі ретінде есептелетін ақыл-парасат құбылысының табиға­тын ашуға тырысайық. Кең мағынада алып қара­сақ, ақыл – адамның адами болмысының түп-тамыры, түпнұсқа бітімі, адам субстанциясының маңызды бөлігі әрі оның айқындаушы белгілерінің бірегейі деп қарауға болады. Әйгілі ойшыл бабамыз Әл-Фараби ақылды жалпы бес түрге бөліп қарастырды: теориялық, практикалық, ұмтылыстық, пайымдаушылық және сезімдік. Оның пікірінше, адам тек теориялық ақыл-қуаты арқылы ғана бақытты тани алатын болды. Қазақ билер сотының жүйесі жағдайында теориялық ақылды ақиқатқа, әділдікке жету құралы ретінде қарастыру мәселесі қойылды. Осы тұрғыдан қазақ билер сотының нағыз ақиқатқа, әділдікке негізделген түп-төркінін біздің ұрпаққа дейін мирас болып жеткен халқымыздың шешендік сөз өнерінен және мақал-мәтелдері арқылы көзге елестетіп, көңілге түюге болады. Бұл орайда «Ақыл көркі тіл, тілдің көркі сөз» деген мақал бар. Қазақтардың «сөз» деген түсінігінің астарында кез-келгенді көндіре алатын алғыр және нанымды нағыз шешендік өнері жатыр. Сондай-ақ, «Ақыл – жүректің суаты» (Абай) – деп келетін шешендік сөзден ақыл адамың рухани әлемінің қайнар көзі, рухани тіршілігінің әміршісі және өлшемі деген пайымдауды аңғарамыз. Бұл ойдың жалғасын «... Адамның басшысы – ақыл...» (Саққұлақ шешен) деген қанатты сөз тағылымынан аңғарамыз. Ақылдың осындай ерекше қасиеті туралы қазақ шешендік өнерінде өз көрінісін тапқан. Мәселен, «Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет» десе (Бөлтірік шешен), Әйтеке бидің «Ақыл деген дария, алдын тоссаң тоқырар» деген шешендік толғамы ақылдың танымдық болмыс-бітімін айқындайтын ерекше сипатын көрсетеді. Ал, «Ақыл – алмас» (Сарыбай би), «Ер ақылды болғанда елден қайрат табылар» (Бекболат би) – деп айтылған шешендік тапқырлық үлгі алдыңғы айтылған кесек ойларды жалғастырып, ақылдың рухани қозғаушы ретіндегі идеяны одан әрі бекіте түседі. Сонымен, ақыл кез-келген адамның таным жолында ізденуге деген құмарлығын арттырып, оны зор ықыласпен әрі құштарлықпен зерттеуге жетелейді, адамның зерделеу, талдау, жинақтау сезімдерін жетілдіреді деген түйін жасауға болады. Ислам діні бойынша Құран Кәрімде ақыл Алланың адам баласына берген ең ұлы қасиеті болып есептеледі. Мәселен, «Адам Ата мен Хауа Ана» қиссасында Алла тағала адам денесін жаратқан төрт затының бірі – топырақтан, адамның төрт қасиетінің бірі – ақылдың жаратылғаны айтылады. Адам діни ережелерді орындауы үшін ақыл-есі бүтін, толық болуы шарт. Осы тұрғыдан ислам діні бойынша, ижтиһад концепциясы ақылдың қызметіне сүйенген дүниетаным әрі көзқарас болып табылады. Сонымен бірге, ақыл-пайымдау, саралау және ой қорыту объектілерінің адам санасында орнығу мүмкіндігін көрсетеді. Осы тұрғыдан қазақ би-шешендері ақылдың көмегімен адам жақсы мен жаманды, адалдық пен зұлымдықты ажырата алады деп көрсетіледі. Мәселен, «Ашу дұшпан, ақыл дос», «Ақылшы болса, ағайын жақын» (Қазыбек би), «Ата-ананың ақылы – қазылған қара жолмен тең», «Жақсылардың ақылы – гауһар шырақ шаммен тең» (Дулат би), «Ақылы елден артылған, ақылың болса мақтан» (Бертіс би), – деген салмақты сөздер соның дәлелі. Демек, халықтан шыққан шешендер мен ділмарлар ақылдың этикалық қызметін анықтап, оның моральдық нормаларға сәйкес қызмет жасау мүмкіндігін көрсетіп берді. Адам өзіне қажеттілерді өз ақылымен шешу керек, яғни ол тек қана ақылға жүгінуді жөн көруі керек ой-әуенді негіздеді. Халық даналығы бойынша адам біреуге қиянат жасау үшін ақылын жұмсайтын болса, онда ол ақылсыз адам болады. Мысалы, «Ата малы пұл емес – баста ақыл болмаса» (Қорқыт Ата), «Естіге айтқан ақыл сөз – шыңға тіккен тумен тең, ессізге айтқан ақыл сөз – құмға сіңген сумен тең», «Хан қасында ақылды би болса – қара жерге кеме жүзеді» (Майқы би), – деп айтылған мәнді де, мағыналы сөз саптаулары бұған дәлел бола алады. Жалпы, ислам діні бойынша адамның Алла алдындағы өзінің парызын орындауы үшін оның ақыл-есінің дұрыс әрі балиғат жасына, яғни, жақсы мен жаманды ажырата алатын қабілеті, мүмкіндігі болуы шарт. Осы тұрғыдан қасиетті Құран Кәрімде ақыл – әр адам өз ісінің жақсы не жаман екендігін ажыратушы қуат ретінде қарастырылады. Осыған орай қазақ даналығындағы, әрі ділмарлығындағы «Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер», «Ақыл – арқау, білім - бақыт» деген данагөй сөздерге көңіл аударатын болсақ, жоғарыда айтылған исламдық идеяның жалғасын әрі көрінісін тапқандай боламыз. Ар-ождан адам баласының моральдық мазмұнын анықтайтын жинақтық түсінікті білдіретін ұғым. Сонымен бірге, ар ұғымы адамның өз іс-әрекеті үшін өзінің алдындағы моральдық жауапкершілікті түсініп және оны сезінуін, сонымен қатар әділетті де, таза болуға деген ішкі ниетін сезімін білдіреді. Сондықтан ар-ождан әрбір жеке тұлғаның адалдық, шыншылдық, әділдік, кеңпейілдік, кісілік, ірілік сияқты сапалық белгілерін бағалаумен байланыс­ты пайда болатын моральдық-этикалық және әлеуметтік құбылыс. Сондай-ақ, ар-ождан жеке тұлғаның қоғамдағы және белгілі бір ортадағы құндылығын белгілейтін категория деп ой қорытуға болады. Бұл құндылық қайырымдылық пен ізгіліктің объективтік өлшемімен анықталып, кейбір өзіндік ерекшеліктерімен де сипатталады. Бұл ерекшелік негізінен әрбір жеке адамның қоғамдағы және әртүрлі әлеуметтік ортадағы оның іс-әрекетін қолдау немесе қолдамау тұрғысынан көрініс табады. Сонымен, ар-ождан әр жеке адамға қатыс­ты сезімі, оның тұлғалық құрылымының құрамдас бөлігі болып табылатын болмыстық қасиет. Осы тұрғыдан «ұятсыз адам иттен де жаман» (С. Сарайн), «Арсыз – адамның қоры», «Бар пәледен ұят сақтайды, барлық жақсы істің байламы ұятта» (Ж.Баласағұни) дегендер жоғарыда айтылған тұжырымдардың дәлелі. Демек, ар-ождан адамның іс-әрекеті үшін өзінің алдындағы жауапкершілікті түсіну және сезіну, сонымен бірге, адал әрі әділ болуға ұмтылуға қажетті ішкі сезім күші. Қазақ «би-шешендері, ойшылдары ар-ождан мәселесіне аса зор көңіл бөлген және оны адамның имандылық болмысының маңызды өлшем бірлігінің бірі ретінде қарас­тырған». Мәселен, өткен дәуірдегі шешен-ойшыл­дарымыздың қанатты сөздерінде ар-ұят, ождан мәселесі былайша қойылады «Ұяты бармен – ұрыс, ұятсызбен ұрыспа» (М. Қаш­қари), «Опасызда ұят жоқ, ұятсызда опа жоқ» (Ә. Науаи), «Маңайлама ар-ұяттан безгенге, мыңдай алғыс инабатты сезгенге», «Ұят жа­ман ойдың жүгені» (Ж. Баласағұни). Мұнда ар-ождан адам рухының сақтаушысы әрі сүйеніші мен қорғаны дейтін идея қозғалады және ол адамға ғана берілетін жеке қасиет. Осы тұрғыдан қазақ дәстүрлі қоғамында адам – арлы жаратылыс деген тұжырым ұсынылады, өйткені, ар-ождан кез-келген пенденің адами болмысын құраушы бастама ретінде көрінеді. Мәселен, «Ары жоқтың ақылы жоқ» деген халық мақалының астарына үңілетін болсақ, ар-ождан адам ақылының айқындаушы көрсеткіші екендігін байқауға болады. Шәкәрімнің «ар ілімі» бойынша ар-ождан – адамның Алла аманатын сақтаушы және жауап беруші рухани негізі, ар – адамның болмысы. Осы орайда «малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы» деген кең тараған халық даналығы соның кепілі болу керек. Қазақ қоғамының моральдық өмірінде ар-ождан адамның мінез-құлықтарын реттеуші тетік ретінде қызмет атқаратынын байқаймыз. Мәселен, «Арыңды сатпа, малыңды сат» (Бапан би), «Кедеймін деп налынба, арыңды сатып жалынба» (Есей би), «Мал дүние іздеп арымызды сатпайық, ата-баба аруағын сақтайық» (Шоған би), – деп келетін би-абыздардың шешендік нақылдары қоғамдық ортадағы ар-ожданның қорғаушы қызметін атқарып тұратын сақшысы ретіндегі ой-әуенді меңзейді. Қазақ әдет-ғұрып жүйесінде билердің ар-ожданымен тікелей байланысты олардың мәні мен мәртебесін анықтайтын бірқатар қағидалар мен нормалар бар. Олар халық санасынан берік орын алып, көбінесе дәстүрлі қоғам менталитетінің мазмұнын құрады. Әртүрлі қоғам жағдайындағы ар-ождан түсінігі әлеуметтік реттеушілік, ұйымдастырушылық қызмет атқаратын қағидалар ұғымдар жүйесі болып та есептеледі. Мәселен, қазақтың билер сотында қаралған кейбір дау-жанжалдардың күрмеуі тым күрделі болғандықтан қарапайым дәстүрлі – іс жүргізу әдістерімен реттеу, істің ақырына жету мүмкін болмайтын жағдайлар кездесетін. Мұндай кездерде, қалыптасқан жағдайға қарай дауласушы жақтардың ар-ожданына психологиялық тұрғыдан ықпал жасау әдісін қолданатын. Осы тұрғыдан халықтың жадында әйгілі Қазыбек бидің атымен байланыс­ты бір оқиға сақталып қалған. Сот ісін шебер жүргізу өнерімен атағы шыққан Қазыбек биге бір балаға таласқан екі әйел жүгінеді. Олардың бірі сәбиін жоғалтып алып, енді мына әйелдің үйінен тапқанын, бірақ баласын қайтара алмай жүргенін жеткізеді. Екінші әйел бұл баланы өзі туғанын айтумен болады. Екі жақтың да не куәгері, не бұлтартпас айғағы жоқ. Біраз толғанған Қазыбек би баланы екі әйелдің ортасына қойып, қолдарынан ұстатқан соң, өткір дауыспен: – Егер сіздер өз еріктеріңізбен баланың нағыз анасын кім екендігін мойындамасаңыздар, мен баланы екіге бөліп тастаймын. Сонда, екеуің де баланың мәңгілік бейнесіне ие болып, ауылдарыңның қасында көміліп жатқан бала бейітіне барып тұрасыңдар, – деп қылышын қынабынан суырып алады. Осы мезетте баланы жоғалттым деген әйел жан ұшыра айғайлап, жылап жібереді: – Ойбай би, баланы жармаңыз, мен одан бас тартамын, әйтеуір қайда жүрсе де, аман болсын, ол баланы өз денесімен қалқалап, бидің семсерінен қорғамақшы болады. Ал, екінші әйел: – Ең болмағанда баланың жартысы менікі болсын – деп қарап тұрады. Қазыбек би аяғының астында жалынып тұрған әйелді тұрғызып, өз орнына барады да, кесімін жария етеді: – Ешқандай ана өзінің туған баласын өлімге қимайды. Сондықтан, мына бала «тірі жүрсін», жармаңдар деп зарлаған әйелдікі екені даусыз. Бидің бұл дана шешімі туралы әңгіме күллі қазақ даласына шарлап кетеді. Бұл нақты мысалдан адамға психологиялық тұрғыдан әсер ету барысындағы ар-ождан ілімінің әлеуметтік-құқықтық реттеушілік рөлін байқаймыз. Халқымызда «Адамды әрбір істі істеуге мәжбүрлейтін әміршісі – оның ар-ожданы» деген сөз бар. Демек, ар-ождан болмаған жерде сенімділік туралы сөз етудің мәні де жоқ. Ондай қоғамда адамдар тапқан-таянғанын қорғау үшін әлекке түседі. Мысалы, сенімділіктен айырылған қоғамда біреудің машинасы немесе жылжымалы құнды мүліктері болса, сөзсіз мазасызданатыны анық. Өйткені, «қай кезде тонап кетер екен» деп жаны жай таппайды. Аз-маз қаржысы болса оны да қызғыштай қорып бағады. Бір дүкен ашыла қалса да дабыл қаққыш (сигнализация) пен темірден жасалған қос-қос есіктер түрлі құлыптар қоюға тура келеді. Күзетші мен полицияға сенім жоқ, өйткені, олар да сенімділіктен айырылған осы қоғамның мүшелері. Осы орайда сәл шегініс жасап, тарихқа көз жүгіртейік. Ислам дініне барынша берілген бір ұлттың (Осман түріктері) әскерлері Испанияны жаулап алу барысында жол бойындағы дүшпанның жүзім бақшасының арасымен өтеді. Сол сәтте әрбір жауынгер үзіп жеген әрбір жүзім үшін сабағына ақшасын байлап кетіп отырған, Мұны көрген жергілікті халық әскерлер турасында: «Бұлар біреудің ақысын бекерге жемейді екен, олай болса мұндай әскердің жеңілуі мүм­кін емес», – деген екен. Осы оқиға мен қазіргі таңдағы қолыңдағы барыңды қызғыштай қорғап жүрген мына заманды салыстырып бағамдасаңыз, нағыз Исламға деген қаншалықты мұқтаждық бар екенін пайымдаймыз. Қазақ дәстүрлі қоғамының аясында ғасырлар бойы ауыздан-ауызға, ұрпақтан-ұрпаққа тарау арқылы бізге дейін жеткен шешендік сөз өнерінің, ақиқатпен, шындықпен тікелей байланысты реттеушілік орны мен рөлінің зор болғандығына көз жеткізуге болады. Осы тұрғыдан «Сөз шынды табар», «Тіл жүйрік емес шын жүйрек» – деген нақыл сөздің және әйгілі Төле бидің: «Бермесіңе шындық қоймайды», «Шындық шыңарудан да шығарады», «Шындық жауған қардай, сүттен ақ, судан таза» – деген аталы сөздері ақиқат табиғатының реттеушілік мәнін аша түседі. Бұл мәселені. Қазақтың билер сотына қатысты қарастырсақ шешендік өнер – ақиқатты анықтаудағы «сөз» ұғымының шарықтау шегі болғандықтан, би-қазылар осы өнерді жетік меңгеруге міндетті болған. Өйткені, «сөз» ақиқатты ашудың басты қаруы ретінде оның киелі құдіреті дәл сол билер сотында көрініс табатын болған. Сондықтан, билер сотының қызметін реттейтін материалдық және процессуалдық жүйеде шындықты, ақиқатты сипаттайтын шешендік сөздің маңызы зор болды. Осы орайда бұл құндылық ақиқат пен шындықты ту етіп ұстанатын би болу жолындағы талаптардың бірі тіпті бастысы деп қарауға болады.Осы тұрғыдан шешендік сөздердің ақиқатын анықтауға қатысты құқық нормалары ретінде қолданылған кейбір нұсқаларына тоқталуға болады. Бірінші, «Сөз тапқанға қолқа жоқ». Бұл құқықтық-нормативтік мәні бар нақылға сәйкес сот процесіндегі ақиқаттың мән-мазмұны айыпталушының айтқаны ақылға сыйымды әрі қисынды болса, онда ол ақталады. Екінші, «Сөз жүйесін тапса, мал иесін табады». Бұл мәтіннен ақиқат мазмұнындағы айғақтардың негізгі мазмұны шындық сөз екендігін түсінуге болады. Мүлікке, малға қатысты дауға дәлелдеме ақиқат сөздерімен сендіре білген адам жеңеді. «Досы өткірді жау алмас, сөзі өткірді дау алмас» деген теңеу сөз осы мазмұнда айтылған. Үшінші, ақиқаттың, шындықтың салтанат құруында «сөз» құдіретін ерекше бағалап, аталы сөзді аттамаған қазақтар өмірде де, соттық дау-дамайларда да өз айтқанын растау үшін кейде ата-бабасынан мирасқа қалған даналықтарға сілтеме жасаған. Сондықтан, «Аталы сөзге арыз жауап қайырады» өсиетті нақыл қалған. Егер, билер сотының әдет-ғұрып нормативтерімен қатар атақты данышпандар мен әйгілі би-қазылардың ақиқатты негіздеудегі қисынды кесімдері өсиет өнегелеріне сүйенетінін ескерсек, аталған нақылдың мазмұны айшықтала түседі. Сондай-ақ, халық санасында қалыптасқан «Жөн сөзге тоқтамаған арсыз» деген пікір де ақи­қатты орнықтырудағы сөздің қадірі мен басымдылығын байқатады. Сонымен, қазақ түсінігіндегі «сөзге тоқтау» деген ақиқатқа сенуден және оны мойындаудан туындайтын ұғым деп тұжырымдауға болады. Осы орайда «Ақыл атасы ақиқат» – деп айтылатын аксиомалық тұжырым осының кепілі. Дәлірек айтсақ бұл ойдан ақиқат таным ретіндегі әділдіктің, адалдықтың өлшемі деген ой-әуенді байқаймыз. Ал, кеңірек таратып айтсақ, ақиқат – адалдықтың, тазалықтың, шындықтың, әділдіктің, субъективтіктің шыңы, символы және адами танымның бастапқы мәні деген терең философиялық ой желісін білдіреді. Осы тұрғыдан әйгілі Бұхар жырау би: «Ақтың жолы тар болмас» деген нақылды терең ой тас­тайды. Ғұламаның мұндағы негізгі айтпақ ойы – ақиқатты іздеу таным кеңістігін шыңдай түседі, танымның қайнар көзін аша түседі, ол адам болмысының кеңістігін өрістетуге мүмкіндік береді деген пікірді меңзейді. Бұрынғының зерек билері түбінде болмай қоймайтын уақыт, заман келбетін ерте аңдап, өз ұрпақтарын жаман әдет, жеккөрінішті істерден сақтандырып отырған. Бұған дәлел ретінде XVІ ғасырдағы Майқы би, XVІІ ғасырдағы Мөңке би, Мұрат би, XVІІІ ғасырдағы Бұхар жырау, Ақтайлақ, Сырым билердің өздерінен кейінгі уақыттағы қазақ халқының келешегі, елдік мүддесін сақтау туралы ақиқатты, шындықты аса көрегендікпен болжағанын мойындамасқа болмайды. Енді, солардың бірнешеуіне тоқталып көрелік. XІІ ғасырда Шыңғыс ханмен замандас әрі оның бас уәзірі болған «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» аталған және өзінің әділ билігімен ханға да, қарашаға да кеңінен танылып, «Хан біткеннің қазығы, бұқара жұрттың азығы» деген ерекше беделімен халық қамқоршысы болған дана бидің көрегендікпен ақиқатты, шындықты дөп басып болжаған мына сөзіне жүгінелік: «Бірде Майқы би билік құрып отырып, «қалғып» кетіпті. Жанындағы билердің жөткіргенінен көзін ашып, «қап шіркін-ай аяғын біле алмадым-ау» депті де ар жағын өзі жалғастырып: көзі қысық, тісі қисық түстіктегі жаудан, көзі шегір, өзі темір үрім бұтақ, зау-затым көп қорлық көріп, көп азап шегеді екен. Тілін де, дінін де құртады екен. Ұрпағымның керегесі сөгіліп, көз жасы төгіліп, жігері құм болып егіліп, уығы қаламынан қарсы айырылып, шаңырағы шорт кетіп шайқалатын кез болады екен» депті. Ең алдымен, мұндай көрегендік қасиет билердің бойына табиғаттың тылсым күшімен тараған. Алланың пейілі түскен ақыл-парасат иесі екенін танытады. Туғаннан ерекше таным, зеректігімен ерекшеленетін ондай адамдар келе­шек өмірдің бейнесін алақанға салғандай анық байқайтын болжағыштығымен бала жастан дараланып көрінеді. Екіншіден, осы ерекше болжағыштығымен қоса күнделікті өмір тіршілігіндегі болмыстар мен құбылыстарды, жан-жануарлар мен табиғат тылсымын ақыл-ой парасаты арқылы сараптай отырып, болжам жасау да билерге тән көріпкелдік қасиет екендігін айтуымыз керек. Сонымен, жалпы алып қарағанда, билердің ақиқатты, шындықты танудағы көріпкелдігі мен болжағыштығы өмірдегі бүкіл болмыстың терең ұғымын ой сарабынан өткізуде болашақ ұрпаққа ұлағат болатын даналық сөз қалдыратын зеректігі өзара ұштасып жататынын байқаймыз. Адалдық – адамның ішкі рухани болмысының мазмұндық құрылымын анықтайтын этикалық ұғым, адамгершіліктің маңызды талаптарының бірін сипаттайтын моральдық категория. Адал­дықтың түпкі шығу төркіні – адал, яғни, араб тілінің «рұқсат етілген», «таза» деген мағынасын беретін сөзінен келіп қалыптасқан сипаттық мазмұнды бейнелейтін танымдық ұғым. Егер таратып айтсақ, адалдық – өмірдің барлық жағдайларында адамның өз уәделеріне және қалыптасқан адамгершілік нормаларына сәйкес әрекет ету жөніндегі жоғары парасаттылық талапты білдіреді, бұл мәселе халқымыздың рухани-құқықтық өмірінде: «Адал болсаң жұртыңа, ағалыққа жарарсың», «Адалдықтан ауған ер бір кеселге жолығар» (Балпық би), «Халқыңа әділ бол , жауыңа қатал бол! Досыңа адал бол!» (Төле би), «Адалдықты әрқашан жасырмаған елміз, адал ниетті ақтай білген елміз» (Қазыбек би), «Арам өзін ойлайды, адал өзгесін ойлайды» (Әйтеке би), «Адал болсаң судай бол» (Жанқұтты шешен) сияқты әртүрлі өмірлік құбылыстарды салыстырудан туындайтын теңеулерден, тұжырымдардан өрілетінін байқаймыз. Сонымен бірге, жоғарыда айтылған шешендік иірімдерден байқайтынымыз, адалдық қасиетінің бір жағынан, адам жаратылысының рухани болмысына тән болатындығын екінші жағынан адамның адалдықтан таятын кезінің де орын алатынына хабардар етеді. Осы тұрғыдан адалдығына құбылысы ең алдымен жеке тұлғаның өз болмысына өзінің тәуелділік қатынасын, екіншіден, оның қоршаған әлеуметтік ортасына, адамгершілік норма тұрғысындағы қатынасы, үшіншіден, адамның өз ортасына, отанына деген рухани құқықтық қатыстылығын білдіретін өлшем бірлігі деген тұжырымға келуге болады. Моральдық тұрғыдан адалдықтың мән-мазмұны шеңбері, таралу аясы – шыншылдық, әділдік, принциптік, кісілік, адамгершілік, қанағаттық, ынсапшылдық, айтқан уәдесіне тұрушылық, мойнына алған істен жалтармаушылық, тазалық сияқты өре­сі биік қасиеттерді қамтиды. Адалдықтың моральдық сапаларын қамти­тын құндылықтарды билер сотының қызме­тіне сәйкестендіріп қолдануға талпынсақ, көшпе­лілердің қоғамдық-саяси, тұрмыс-салты мен рухани-құқықтық өмірінде және жадында «Адал би – әділ би» деген қағида қазықтай қағыл­ған еді. Бұл сот қызметіндегі кез-келген би-қазыға қатысты айтылған сөз. Кей кездері әлеуметтік-тұрмыстық сала қарабайыр, яғни күнделікті күйбең тіршіліктің шеңберінен шыға алмайтын күйде болғандықтан би төрелердің бейбіт уақыттағы қызметі жеке тұлғалар арасын­дағы шатыс-шатпақтан гөрі қауымдар, топтар арасындағы дау-дамай, пікірталасты әділ тарқатуға негізделген. «Адал би – әділ би». Бұл ұран дәстүрлі қоғамды басқару ісіндегі басты қағида болды. Сондықтан, бұл жоғарғы мағыналы сөзде сот билігінің серкелері – билердің нағыз бітім-болмысы бейнеленген. Адал би болу қаншалықты қиын болса, соншалықты мәртебелі болды. Өйткені ондай бидің даңқы туған-туыс, ру-тегінің ғана емес, өзі туып, өмір сүрген өңірдің де атағын асыратын. Сондықтан баланы адалдыққа, әділдікке тәрбиелеу ісіне ата-анасы ғана емес барлық ауылдастары ат салысатын болған. Бұл орайда өзара бәсекелестік те орын алып отырған өйткені «би» тәрбиелеп шығарды деген абырой әркімнің де жанына жақын болды. Әдетте билердің дәреже-дәрмені жеке қасиеттері мен қабілеттеріне тығыз байланысты болды. Адал әрі әділ би болуға деген ниеттен туған құштарлық оның атағын асырғанымен, халық көңілінен шығып, оның сенімін ақтау оңай шаруа емес еді. Мұндағы ең басты қасиет – ел мүддесі мен құндылықтарын қастерлеу, еркін ойлап, шешендік тілде еркін сөйлеу және айтыс-тартыста жоғарғы парасат танытып, ұтымды да ұтқыр сөз табу арқылы адалдықты, әділдікті ту етіп ұстау еді. Сонда ғана қазақ жерінің бірлігін сақтап, үш жүздің бірлігін сақтау сияқты халық құндылықтарын сақтап би сайлаған. Осыған орай әлеуметтік, рулық, қауымдық, қоғамдық мәселелердің бәрін аталған құндылықтармен сәйкестендіріп қарастырған. Сондықтан билер қызметіндегі адалдық пен әділдіктің символы ретінде бағалаған «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол» деген даналық сөз осындай талаптардан шыққан болуы керек. Қазақтың билер сотындағы адалдықтың және береке-бітімнің маңызды белгісі ретінде екі тараптың арасында ала жіп керу рәсімі сот үкімін тұйықтайтын болған. Бұл рәсімнің шығу төркіні сонау көне заманнан бастау алатын сияқты. Өйткені, хан құзырына бас ұра келгендерді ала жіп астынан өткізу рәсімі олардың пиғыл-ниеттерінің ақ-қарасын ажырату мақсатында қолданылса керек. Ол жіптің астынан өту басқа елдердің өкілдеріне міндетті болмаған немесе терезесі тең хандар мен әйгілі билерге де сондай артықшылық берілген. Ғасырлар бойы қалыптасқан «ала жіп» керу дәстүрі адалдықтың бір символы ретінде кейінірек қазақ билер сотының іс-тәжірибесінде қолданылып, көрініс тапты. Осы жіптің ала болуы (ақ пен қара қылдан, немесе жүннен ширатылған) әсіресе сот билігі кесімінің, береке-бітімнің ерекше белгісі ретінде көп мағынаны аңғартады. Оның негізгі мәні – дауласушы екі жақтың ақ-қарасын, яғни адалдығын айырып, ымыраға келтіріп, бидің билік шешіміне ықтиярлығын, ризалығын бекітетін «ала жіп керу» рәсімінен кейін дау қайталанбайды, тұйықталып тәмамдалады деген ишараны біл­діреді. Ала жіптің екі ұшын дауласушы екі жаққа ұстатып қойып, кәрі кемпір ортасынан шорт кеседі екен. Бұл – екі жақтың да «даудан арылдым, тазардым, адалдық анықталып, әділ шешім шығарылды, ризамын» деген ишарасын білдіреді. Мұнда ескертетін жәйт «ала жіп керу» рәсімі кез келген даудың шешіміне қатысты орындалмайды. Ол бидің шешіміне, халықтың ұсынысына немесе дауласушы екі жақтың адал­дық ниетіне байланысты қажеттілік туғызған жағдайда ғана іске қосылады. Сондықтан қазақта адалдықтың негізгі табиғатын анықтайтын оның мән-мазмұнын ашатын «Ешкімнің ала жібін аттамадым» деген нақыл сөз билер сотының тәжірибесіндегі осы рәсімнен келіп шыққан деп тұжырымдауға болады. Кішігірім істер бойынша билер соты өздерінің іс-тәжірибесінде дауласушы тараптардың адалдығына көз жеткізу мақсатында «ант ішкізу» рәсімін қолдануы мүмкін. Мұндай жағдайда даугер де, жауапкер де, тіпті екі жақтың куәгерлері де өз сөздерінің дұрыстығын растауға ант ішеді. Қазақ арасында адалдықты ысырып тастап, жалған іске ант бергендерді «көк соғады», «ант ұрады» деген түсінік мықтап қалыптасқандықтан бұл рәсімге кімде болса да, терең ойланып барып баратын болған. Өйткені, ондай адам ант ішу арқылы жауапкершілікті тек өз мойнына ғана емес, бүкіл ағайын-туыс, әулетіне артады. Өзі күйсе, оларды бірге күйдіреді. «Арам іске ант ішпе» деген заң күші бар мәтел содан қалған болса керек. «Ант ішудің», «жан беру» рәсімінен айырмашылығы мынада: егер де ант ішуге іске қатысты адамдардың барлығы дерлік құқылы болса, «жан беруші» бейтарап кісілерден тағайындалады, онда да оған қойылатын талаптарға сай келген жағдайда. Сондықтан, «жан берушінің» кандидатурасын бекіту ісі тек билердің құзырында болды. Мұндай тәртіп «жан беру» рәсімінің адалдықты анықтаудағы билер сотының зор жауапкершілікпен қарағандығының көрінісі деп бағалаған болады. Сонымен, қазақ билер соты жүйесіндегі адалдық категориясын – рухани тазалық айнасы, жоғарғы моральдық ереже кісілік қағидасы деп тұжырымдауға болады, оған түптеп келгенде, оны қазақ дәстүріндегі әдептік ережелерінің жүйесі деп қарауға болады. Көшпелі қазақ қоғамындағы билер – маңызды әрі мәнді тұлғалар болуымен қатар, бұхараның көреген, көсем, білгір де білікті бөлігі ретінде саналып, ашық саяси элитаның тобын құрады. Ашық дейтініміз билердің тобына кіру қиын, ал шығып кету оңай еді. Осы тұрғыдан кез-келген қарапайым қазақтың би болуға үміті болды. Қазақтың биі бірнеше шартқа сәйкес келуі керек. Олар табиғи дарын, сөзге шешендік, әдеттік құқықтың білгірі болу және «қара қылды қақ жарған» әділдік. Міне, осындай қасиеттер мен қабілеттер бір адамның бойынан табылса, бұхара халық оны би ретінде таниды. Сонымен бірге, билердің орны мен мәртебесін айқындайтын және олардың табиғи заңдылықтай болып кеткен тәртіп нормалары – әділдік қағидаларының ерекше маңызы болды. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде қазақ билерінің қоғамдағы орны, атқаратын функциялары мен қалыптасу жағдайларын түбегейлі зерттеген Ш. Уәлиханов билердің ақылгөй дана болуын қазақ мемлекетінде қалыптасқан сот билігінің ең негізгі әділдік принциптерінің қатарына жатқызады. Бұл жөнінде ол өзінің «Сот реформасы жайында хат» деген еңбегінде билерге мынандай сипаттама береді: «Қазақтарда құрметті би атағын халық тарапынан қандай да сайлау жолымен немесе халықты билеп отырған үкіметтің бекітуімен емес, тек сот рәсімін терең білетін, оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана берілген. Би атану үшін қазақ халық алдында сайысқа түсіп өзінің заң-жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған. Мұндай адамдардың есімдері желдей есіп, әлейім жұртқа таралып, біріне емес бәріне таралған. Сөйтіп би атағы сот пен адвокаттың істегі патентке айналады да, бидің балалары заңнан тәлімді болғандықтан, әке орнына мұрагер болып қала береді..!» Бұған қарап қазақтарда би атағы мұрагерлік жолмен беріледі екен деп ойлауға болмайды... Әкесі атақты би болса да, балаларының ол атаққа қолы жетпеген талай қазақты білеміз. Қазақ билер сотының әділдікті орнық­тырудағы негізгі принциптерінің жүйесінде даналық сөзге тоқтау идеясының енгізілуі болды. Яғни ел арасында қаншама шиеленісті, өліспей беріспейтін дауларды небір даналық, шешендік екі жақты бірдей риза етіп әділдікпен шешіп дауласқандарды, тіпті төс қағыстырып мәмілеге келтірудің негізін қалыптастырды. «Дана сөз дау шешеді» деген ұлағатты ұғым сол заманнан қалыптасса керек. Осы тұрғыдан, қазақ билерінің өзіне тән ерекшелігі басқа халықтарда кездеспейтін қасиеті, феномені – дау-жанжалды шешендік сөздермен әділдікпен шешуі. Ешқандай құқық нормасына сүйенбей-ақ бір сөзбен дауды тоқтатуды қалыптастырған қазақ халқы сөз мағынасына, оның шексіз мүмкіндігіне ерте кезден-ақ назар аударған. Сөз қадірін пір тұтқан қазақ жұрты ғасырлар бойы «Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады», «Тіл қылыштан өткір», «Сөз тапқанға қолқа жоқ», «Сөз сүйектен өтеді», «Өнер алды қызыл тіл» сияқты тұжырымдарды өте тауып айтқан. Міне, сондықтан да сөз құдіретіне бас ұрған Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің сөздері дауды әділдікпен шешудің үлгісіне айналып, халық арасында тез таралып, «Төленің айтқан әділ билігі» «Қаз дауысты Қазыбектің әділ билігі» «Әйтекенің әділ билігі» деген ұғыммен құқық нысанына ұласқанын байқаймыз. Сонымен бірге атақты билеріміздің небір күрделі дауларды шешкен дана сөздері қай заманда да болмасын нағыз әділеттіліктің символы болып қала береді де тұжырымдаймыз.