• Еркін ой мінбері
• 11 Қараша, 2014

Көне түркілік танымның қазіргі қазақ поэмаларындағы көркемдік-эстетикалық қызметі Е. Раушановтың «Ғайша бибі» поэмасы туралы сыр

Жанат Аймұхамбет, 
филология ғылымдарының докторы, Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ қазақ әдебиеті кафедрасының профессоры 

Кілт сөздер: көне түркілер, мифология, салт-сана, дүниетаным, көркемдік ойлау жүйесі, көркемдік-эсте­тикалық құндылық, мазмұн, пішін, стиль, романтика, түркілер тарихы, фольклор, жыршылық мәнер, Талас, Ғайша-бибі, қаған, айтыс, ханша, жыландар жыры, қобыз, Күлтегін, үш түйме, түркілердің жеті белгісі, поэтикалық тіркес. Табиғатты құрмет тұтқан көне түркілер өзіндік мифология әлемін түзді. Түркі мифологиясынан біз табиғаттың құдыреттілігіне тәнті болған ата-бабаларымыздың салт-санасын, дүниетанымын аңғарамыз. Адамзат санасы дами келе мифологиялық таным поэтикалық ойлауға негіз болып, көркемдік қызмет атқарды. Қазіргі жазба әдебиетте де көне таным жаңа эстетикалық сипатымен орын алды. Бұл зерттеуде осы көне мифтік танымның бейнелілік қызметі сарапқа салынады. Мифтік танымның көркемдік ойлау жүйесіндегі маңызды орнын таныту – зерттеудің басты өзектілік сипаты. 

Фольклорлық үлгілердегі қиссалар үрдісін, сондай-ақ, дастан сарынын жа­ңаша қалыпта түрленткен ақын Есен­ғали Раушановтың «Ғайша бибі» поэмасы құрылымы, көркемдік-эстети­калық құндылығы мен өзек еткен оқи­ғасы тұрғысынан алғанда өз алдына ерек­ше көркем дүние. Қазіргі қазақ поэ­масының даму деңгейі, көркемдік-эсте­тикалық сапасы, поэма жанрының зор поэтикалық мүмкіндігі, тың ізденіс пен жаңашылдық төңірегінде ой өрбітсек, алдымен ойға оралып, назар аудартары – осы «Ғайша бибі» поэмасы. Мазмұндық, пішін­дік, стильдік тұрғыдан алғанда поэма жанрында көш бастарлықтай салмағы бар бұл туынды ақын Есенғали Раушановтың талантын жаңа қырынан та­ныт­қанын, оны таланты тегеурінді ұлт ақыны ретінде мойындатқанын ай­та кеткен абзал. Ең әуелі бұл поэманың романтикалық туынды екенін айтқан жөн. Романтизмге тән басты белгі ретінде ерекше жағдайда ерекше әрекет, мінездерімен танылатын ерекше қаһармандар екенін ескерсек, аталмыш поэмаға осы сипат тән. Сондай-ақ, әдебиеттанушы Е.Тілешев «романтизм әдебиеті ... лиро-эпикалық поэмалардың өркендеуіне алып келді» [1; 118], – деп атап көрсеткендей, әдістік тұрғыдан ро­ман­тикалық туынды болып саналатын «Ғай­ша бибі» ұлттық әдебиетіміздегі поэма жанрының лиро-эпика деп аталатын сала­сының дүниесі. Ұлы ойшылдардың бірі Гегельдің романтикалық көркемөнердің не­­­­гізгі стихиялық белгісі – лиризм деген тұжырымына сүйенсек [2; 243], ойымыз­ды дәйектей түсеміз. Поэманың маз­мұн­дық-құрылымдық сипаты өте күрделі бол­ғандықтан, талдауды жекелеген бөлім­дер­ге ретпен жүргізгенді жөн көрдік.
«Ділім – қанағат, дінім – табиғат» деген түркі мақалын эпиграф еткен поэманың «Тізгін қағарында» алда айтылар оқиғаға барлау жасалып, түркілер тарихынан сыр тартылады. Таласты таласа емген екі елдің  – түркілер мен түркі еместердің тұрмысы мен салты, атағы мен даңқы, салтанаты жырланады. Сонымен, ең әуелгі сөз поэманың «Тізгін қағары» туралы. Ауыз әдебиетіндегі жыршылық мәнерді жазба әдебиеттегі көркем сурет, айшықты тіл, бейнелілікпен ұштастыра жырлаған ақынның сөз кіріспесінің өзі оқырманды елең еткізерлік:
Ғалайкум-ассалаума бас қонаққа,
Сонан соң үлкен-кіші жас талапқа,
Ниетімді жырға бұрдым, жүзімді – елге,
Хиссасын Ғайша бибі бастамаққа [3; 318].
Фольклорлық үлгілерде көбіне тың­дарманға әсер ету басты назарға алынатынын ескерсек, ақынның бұлайша сөз бастауының өзі – шығарма мазмұнына оқыр­­манның назарын аударту мақсаты. Ауыз әдебиетіндегі қисса жанрының қыз­ғы­лықты да шым-шытырық оқиғасы болатыны белгілі. Оқиға желісіне өзек болған халық жадындағы аңыз ақын қолданысында мүлде жаңа қырымен танылып, басқаша бағытта тарқатылады. 
Бұл өзі жаңам емес, ескім еді,
Алыстан жаңғырығып естіледі.
Мақал бар:
«Түлігім – жылқы, түбім – түркі»,
Ал, тарттық сол түркіден көшті бері – деген жолдардан ақынның қай тараптан, тарихтың қай тереңінен сөз қозғары байқалады. Түркілердің түп тарихын жыр тілімен өрнектей келіп, Көк Тәңіріне сыйын­ған сенімін, көшіп-қонып тірлік кешкенін тілге тиек ете отырып:
Бір елдің өткені хақ көшіп-қонып,
Көк селдір, көркем дала бесік болып.
Әлі ешкім алдымызға жайған емес
Сол көштің бума-теңін шешіп беріп, – деп, сол тарихтың ашылмай жатқан сырлары мен қырлары барын айтып өтеді. Ақынның поэмаға арқау етіп отырғаны – сол айтылмай, ашылмай келген түркі тарихының бір қыры. Ақынның тарихты терең білетіні әр шумақта бір ойдың қазығына айналған елдің салты мен ғұрпын, көне дәуірлерде салтанатты сап құрған қалаларды жырлау мәнерінен көрінген. Түркілердің төрт тарапқа кеткен даңқы:
Бас ұрып түргеш-басмыл бұл табынды,
Саудаға Самарқаннан жұрт ағылды.
Ыңыранып, керуен тартып Ұрым, Тибет,
Елпілдеп елші салды Тұрпан, Үнді, – делініп жырланады. Түркілер тарихын шер­те отырып, Таластың арғы бетін мекен еткен «кіл батырға билік берген» елді ақын шартты түрде «түркі еместер» деп алады. Бұл ел де осал емес:
Ері көп, көп майталман алғыры да,
Аз емес арғымағы, заңды бұ да.
Көк тіреп сол қағанат тұрса керек,
Ортақ боп талай жұрттың 
            тағдырына.
Екі жұртты бір-бірімен аңдысқан, шар­пыс­қан халі: 
Біз айттық, екі жұрт та барыс дедік,
Барыстар бір-біріне шалыс келіп,
Аңдысып, айбат шегіп тұрмаушы ма ед,
Тайқуды, шегінуді намыс көріп.
Біз айттық, екі жұрт та арыстан деп,
Айқаспай арыстандар қалысқан ба ед?
Әзірге жұлқыласпай бірақ олар,
Бір-бірін аңди тұрсын алыстан кеп – деп беріледі. Ақынның айтпақ ойы, ұс­та­нымы – адамдар ара­сын­дағы татулық пен адамдық ниет, ізгілік мәсе­лесі екені осы тарауда айқын аңғар­тылған. Поэманың әлқис­сасында аңғар­тыл­ған ой кейінгі тарауларда барынша терең тарқатылады.
«Жыландар жыры» тарауында Талас жерін мекендеген ордалы жылан тағ­дыры сөз болады. Адамдардың қара ниетінен отқа өртенген жыландар мен адамдар әлемі қатарластыра алынып, үлкен адамзаттық мәселе философиялық тұр­ғыдан көркем туынды заңдылығына сай зерделенеді. «Жыландар жыры» – адам­дардың табиғатқа, сол арқылы өз­деріне әкелген зауалын жыланның монолог-зары арқылы жеріне жеткізе айтып берген көркемдік тәсіл.  Фольклорлық дәстүрдегі жыр үлгісін, ауызша және жазба әдебиеттегі ерекше әсер туғызған соңғы қайталау (эпифора) тәсілін пайдалана отырып, ақын жыланның зары арқылы күллі жаратылыстағы қайшылық пен қиянатты ақтарады. Ел жадындағы аңызда Айша қыз­ды жылан шағып өлтіреді. Есенғали поэмасында осы желі болғанымен, Ғайшаның өлімі, жыланның шағуы мүлде басқаша жағ­дайда өрбіген. Адамдар тағдырымен жыландар әлемін қатарластыра берудің өзінде көне танымды негізге алу бар. «Бұл мақұлық күні бүгінге дейін қазақ сенімінде маңызды орынға ие болып отыр. Жыланға қазақ құпия таным, тылсымдық сипат берумен қатар, көмекшілік қасиет те берген. Басқаша айтқанда, жылан культі – арғықазақ мифологиясының бас­ты сипаттарының бірі» [4; 291] – деп жазады мифтанушы С. Қоңдыбай. Жы­ландар – адам мен табиғат арасын байланыстырушы тылсым сыр иелері болып та ұғынылады. Жыланды культ санаудың ауыз әдебиетінде, тұрмыстық салт-ғұрыпта көптеген мысалдары бар. Әруақты қастерлейтін қазақ сол әруақ­­тардың жылан кейпінде көрінуіне сенеді. Бұл сенімнің реминисценциясын Е. Раушановтың өлеңдерінен-ақ табуға болады. Ақын жыландар әлемін белгілі бір маңызды себептермен оқиға желісіне енгізген. Зерттеу еңбектерге, мифтанушы ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек, дербес өмір сүретін рух жылан кейпіне ие болады, яғни, адам дүниеден өткенде оның жаны жылан кейпіне айналады. Сондай-ақ, өзіміздің қазақы түсінікте жер астына жасырылған қазынаның иесі де жылан болады деп есептелген. Поэмада Талас жерін мекендеген ордалы жыланды қағанат халқы «жылан бауырына алтын басып ұйықтайды» деп, ордаларын ойрандап, өртейді. Тотемдік қағиданы бұзған, киеге қарсы қол көтерген адамды қарғыс ұрады деген көне сенім тарихты, танымды қастерлеу мақсатында да өзіндік рөл атқарады. «Жыландар жыры» тарауындағы қасірет шеккен лирикалық кейіп­кер дәрежесінде көрінген жыланның ішкі монологы – адамзат баласының адам­шылық атаулыдан алыстап, табиғаттан ал­шақ­тауының түбі үлкен қасірет боларын аңғартқандай. Өрт ішінде аласұрған алтын бауыр ана-жыланның
Кереге бойым жиырылып,
Келте де болды-ау, ой заман.
Қызыл көз қоңыз шүйіліп,
Желкеме қонды-ау, ой, заман, – деп бас­талатын зары:
Үйімнің алды беткей-ді,
Беткейден түскен өрт дейді.
Осының бәрін жасаған,
Адамзат қалай көктейді, –деген жолдармен жалғасып, заман жылжыған сайын табиғаттан алшақтап, бұзылып бара жатқан адам баласының ниет-пиғылын паш етеді. Адамдардың табиғатқа әкелген зобалаңын зармен толғаған ана-жылан ұрпағын сақтап қалу үшін өрт ішінде арпалысып, екі жыланды аулаққа лақтырады. Жыландар қасіретін тол­ғаған ақын оқиғаны ширықтыра отырып, келесі кезекте «қағанаттағы жылан даусын еститін жалғыз адам» Ғайшаны таныстырады. Бұл тұста халықтық дастан-жырлардағы өлеңмен қара сөзді қиыстыра толғайтын тәсілді ұстана отырып, ақын Ғайша қыздың қандай жан екенін баяндайды.  
Ғайша – бұрынғы-соңды қазақ поэмаларында кездеспеген тың бейне. Өйткені, оның дүниетанымы, адамдар, өмір жайлы ойы мүлде басқаша. Поэмада оқиғаны баяндап беруші ретінде көрініп отыратын автор орайлы тұста кейіпкер туралы қосымша түсініктемелер береді. «Ғайша кім еді?» деген сауалға автордың хабарлау түріндегі мәліметтері толық жауап береді де, ақын осы тұстан қайтадан ана-жыланның зарынан үзілген оқиғаға тыңдарман назарын аударуды жөн көреді. Ана-жыланның зарын жүрегімен естіген Ғайша қыздың толғанысы терең мәнді астарлы сипатымен көрінеді:
Қайда бастап барады қабарған күн,
Кімді сөгіп, кімді енді жамандармын.
Түмен жылан өлген жоқ, өртенген жоқ,
Түсіп кетті ішіне адамдардың.
Орда жылан, от қойсаң мекеніне,
Өліп жатып, тіріліп кетеді де,
Ой-пейіліне көшеді өлтіргеннің,
Бір де бірі қалмастан көтеріле.
Болмады ғой болмаспен белдескенің,
Жылан көшті жұртынан, сен 
                                                көшпедің.
Сыртың – адам болғанда ішің – жылан,
Не болады ертеңің, жерлестерім?
Адамзатқа деген нала-кекпен өртенген жыландар енді сол адамның өз ішіне көшкенде адамзаттың ертеңі не болмақ деген үрей қызды мазасыздандырады. Осындай  ой құшағында отырған сәтінде інісі Алмастың қағанның айтыс өткізбек хабарын жеткізгені Ғайшаға ерекше әсер етеді. Оның мақсаты – жеңіп, тіккен бәйгені алу емес, көкейінде жүрген ойды жеткізу. Автор, осы жерде өзінің болған оқиғаны баяндаушы, айтушы ретіндегі міндетін естен шығармай, айтысқа сипаттама береді.  «Жапон халқы үшін Фудзияма тауының маңызы қан­дай болса, о баста түркілер үшін айтыс сондай еді. Ел кейін «айтыс ұсақтап кетті» деп жүрді. Ұсақтап кеткен айтыс па, жоқ ақындар ма?», – деп, бұл ұлттық өнер­дің мәдениет тарихында өте салмақты орны бар екенін аңғартып өтеді. Поэма оқиғасына араласқан Қағанмен оқырман осы кезде танысады. Ол да айтыстың әуел бастағы мәнін жоғалтқанына күйінген жан екен. Ол да шындықты білмек болғанмен, біле алмай дал болады. Өзі саудагердің кейпіне түсіп, сан мәрте айтысқа шығып, сөзді Қағанға бұрып әкеліп тірегенмен, ақын біткен мадақтаудан, мақтаудан ұзай алмайды. Ғайшамен айтыспаққа өзі шыққан Қаған тағы да сол шындықты білмек. Бұрынғы-соңды қазақ поэмаларында кездеспеген авторлық стильдің ерекшелігі сонда – жоғарыда өзіміз айтып өткендей, тек болған оқиғаны айтып жеткізуші міндетін арқалап отырған ол «өкінішке орай айтыстың толық нұсқасы сақталмаған» дей келе, қыз бен жігіт айтысының кейбір тұстарын «сол айтыстың үзінділері деп ойлаймыз» деп ұсынады. Қыз бен жігіт болып сөз қағыстырған Ғайша мен Қағанның сөз саптаулары, айтқан ой-толғамдары, уәждері тамаша ұлттық поэтикалық тіркестерді, олардың зор көркемдік мүмкіндіктерін таныта алған. Бұл жерде, әрине, біздің айтпағымыз Есенғалидың нағыз ұлт ақыны ретіндегі тегеурінді таланты мен танымы. Ақын Ғайша қыз болып:
Керме, керме, керме өлең,
Керіп тартшы көлденең,
Тұяқ біткен сүрінсін,
Тізе біткен бүгілсін...
...Қайқы қылыш – қара өлең,
Анаған да сермедік,
Мынаған да сермедік – деп төгілтсе, енді бірде Қаған болып:
Ал, айт десең айтайын,
Қаратаудың басынан,
Қайырайын өлеңді.
Алатаудың тасынан, 
Айырайын өлеңді – деп термелетеді. Ақын айтысқа тән стильді толық сақтай отырып, екі айтысушының аузына замана, Қағанат жайлы күрделі мәселелерді салады. Ғайша тарапынан айтылатын Қағанның бойындағы келіссіз іс-әрекеттер шымыр тіркес, шынайы суретті сөздермен беріледі. 
Таққа Қаған мінген соң,
Айласы бар мекерлік,
Ақылы бар жетерлік
Кеңге салды қамалды,
Қырық шаһарды қаратып,
Жиырма төрт елді тағы алды.
Қырды қырып, ойды орып,
Бәрінен күшті болсам деп,
Аш бөрідей жаланды – деп Қағанды сынай отырып, сақтандыра сөйлейді:
Әр Мұсаға бірақ та,
Бір перғауын табылар.
Арғы бетті жалмаған,
Түркіеместің ханы бар.
Сүңгі найза біз болсақ,
Қырлы найза ол болар,
Екі бүркіт шайқасса,
Қара халық – қарға-дүр,
Қар үстінде жорғалар.
Ақын қолданысындағы ауыстырулар сол замандағы халықтың ұғымына жа­қын, айтылар ойдың мәнін, астарын ұқты­рарлықтай бейнелеулер. Ғайшаны өз за­манының өресі биік ақыны, ерекше санаға ие жан ретінде танытқан ақын оның әрбір сөзіне, іс-әрекетіне сай ерекше поэтикалық тіркестерді қолданады:
Солай деп орнынан тұрады қыз,
Шудағы нар қамыстың шұбары қыз...
Қаған мен Ғайша қыз кешкен пси­хологиялық ахуалдарды да ақын қапы жі­бер­­мейді. Айтысқан жігіттің көздерінен бір гәпті аңдап қалған қырағы қыздың сезімталдығын, қыз бойындағы ерекше та­лантты, бөлекше болмысты таныған Қа­ғанның ішкі халін ақын төмендегі жолдармен береді:
Бір гәпті қырағы қыз аңдап қалды,
Сол гәпте зіл-батпандай салмақ бар-ды.
Толқын-жұрт сазан-қызды алып 
                кетті,
Қаба алмай, «қап, әттең» 
                 деп қармақ қалды.
Айтылар, баяндалар ойды бейнелеумен аңғартатын ақын осы шумақта біраз жайтты жеткізе алған. Ең әуелі қыздың қырағылығы мен сезімталдығы, қаумалаған көпшіліктің қызға деген қошеметі, сонан соң, Қаған жүрегінде бас көтерген тылсым сезім халі осындай тың көркемдік тәсілдермен беріледі. «Толқын-жұрт», «са­зан-қыз» бейнелеулері оқиға ауқымына орай­лас көркемдеу тәсілі болса, қаба алмай, қапыда қалған қармақ – Қағанның сезім-ықыласы. Ақынның көркемдеу тәсілінің өзі бір-бірін аша түсетін, бір-біріне желі болып тартылатын,  мағынасы тығыз үйлесімдікті сақтайтын сөздерден түзілген. Толқын, сазан, қармақ – бір-біріне қатысты детальдар болса, осы детальдар тұтасып, белгілі бір оқиға мезетін бейнелеген. Шумақтар арасында кездесетін тұтастай жолды қайталау поэманың саздылығын, ырғақ үйлесімділігін әрлендіре түседі. Қаған сезімін аңғартатын «Қаба алмай «қап, әттең» деп қармақ қалды» деген жолды ақын екі мәрте еспе қайталау түрінде қолданады. Айтысты тамашалап отырған тыңдармандардың қалпы да бір-бір жолға сыйдырылған:
«Бибілеп» аңқау кемпір аруақтанды,
«Бала ойын, бақсы зікір неме керек», 
Соны айтып сақ сауысқан шал баптанды.
Кемпірдің аруақтануы, шалдың сақтық­ты ескертуі, бәйгені талапайға салған көпшіліктің харекетін жырлай келе ақын:
Сөздің де мойтабы бар, өткірі бар,
Оқушым, мұнда мағына көп-ті                     ұғынар.
Өлеңді мән деп емес, сән деп білу
Болған ба ол кезде де деп күліп ал, – деп, тағы бір ойды аңғартып өтеді. Өлең мен ақынға деген көзқарас, өлеңнің мәні мен мағынасына деген құрмет басқаша болу керектігі, алайда, мақтаншыл, айғай­шыл түркілердің оны ұғына қоймаған дара­қылығы ақын тарапынан сыналып өтеді. «Дәл өзіміздей» түркі халқының тағы бір қалпы Ғайшаның Алмас атты іні­сінің дорба толы алтынды бұлғақтатып, майханаға қарай тартып бара жатқандығы, сол майханадан «жерде – түркі, көкте – күн» деп ән салған мас дауыстардың шығуымен су­рет­теледі. Бұл шағын, сәттік суреттер – түркі Қағанатындағы халықтың тұрмыс қалпынан хабар береді. Ғайшамен айтысқа жігіт болып шыққан Қаған бейнесі әрі қарай тереңдей ашылады. Ғайша-қызға деген алмағайып сезімді басынан кешірген Қағанның психологиялық ахуалы оның ауру ханшасымен қатысты беріледі. Тағы да түркі халқы өртеген ордалы жылан ауызға алынады. Ханша өзі сезінген жайды тү­сіне кірген жыланмен байланыстырады. Қа­ғанның ханшасының бөлмесіне шапаны мен мәсісін шешпей кіруінің өзінен сезімтал әйел біраз жайды аңғарған. Ханшасына дау айтқанмен, Қаған ойға қалады. Қағанның ойын білдіретін ішкі монологқа құрылған шумақтар арқылы ақын үлкен заманауи мәселелерді, сондай-ақ кейіпкердің жан дүниесіндегі қайшылықтар мен толқуларды бейнелеген. Әуелі:
Мәлике-Маран дейді жылан пірі,
Мен дағы жылан болып шығам түбі.
Жылжыдым бауырым төсеп от                               үстімен,
Жұрт етем деумен өңшең бұралқыны, – деп, халық қамын жеген билеуші ретіндегі мақсатын толғаса, келесі шумақта ханшамен арадағы байланыс айтылады:
Аллам-ай, сүймеймін ғой, сүймеймін ғой,
Бұл байғұс соны бүгін білгені ме?
Түркі халқының жақсы атағы шықсын деп қам жеген Қаған:
Ел болам, емен-жарқын еркін күлген,
Сол болды өзіме айтқан сертім 
                бірден.
Түркі үшін тұншықтырдым қанша 
                      ойымды,
Қаншама сезімімді өлтірдім мен, – деп толғана келе, есіне Ғайша қызды алады. Өзін сынаған Ғайшаның сөздері есіне оралғанда, билеушіге тән өктемдікпен іштей кек тұ­тады. Дегенмен, жан дүниесіндегі екінші бір сезім еріксіз аян болады:
Көзінен өткізсем бе керегенің,
Тұрса ғой дар алдына көрер едім.
Бұл пәле бірде алыстап, бірде таяп,
Кетпейді көз алдымнан неге менің.
Қағанның өз-өзімен сөйлескен халін аң­даған ханша Қағанның өзі түсінбей дал болған ойын бекіте түседі:
Ұмытып қалыпсың ғой сүюді де,
Ғашықсың, ғашықсың сен, пірім, – деді.  
Ақын осындай психологиялық мезет­терді іліп алып, кейіпкер бейнесін таныта түседі. Әйелінің дәл айтқан дәлеліне қар­сылық білдірмек болған Қағанның көз алдында ханша жыланға айналып сала береді. Бұл – дүниедегі соңғы үміті үзілген, ең ақырында Қағанның өзіне деген ешқандай сүйіспеншілік сезімі қалмағанын түсінген сәттегі баз кешу қалпының суреттелгені. Фәниден бақиға өткен адам баласының рухы екінші бір тіршілік иесіне, яғни, мақұлыққа, жәндікке ауысатыны туралы мифтік сенімді ақын көркемдік мақсатта қолданады. Мифтік құбылушылық желісінің қазіргі поэзиядағы көркемдік тұрғыда қолданылуының бірден бір мысалы ретінде осы тұсты атауға болады. 
Поэманың «Майхана» деп аталатын тарауында дарақы думанның қалпы суреттеледі. Майханаға қарай ағылған жұртқа ілескен Қаған ондағы аласапыран думанды, айқай-шуды көреді. 
Айғырды ақталаса – азбан болар,
Жігітті құмар алса – азған болар.
Азбан да, азған да бар осы топта,
Бұл топта өзіне көр қазған да бар.
...Бұлаңы лаң сынды түлкі қыздың,
Осы ма келешегі жұртымыздың.
«Көкте – күн, жерде – түркі»... 
                 қайдам...қайдам,
Сықпыты мынау болса түркіміздің.
Майханадағы дырдуды көрген Қағанның осындағы дарақы топтан таяқ жегені, олар­дың мұны түркіеместің тыңшысы деп, тепкінің астына алғаны, даурыққан жан­дардың ойсыз іс-әрекеті Қағаның һәм оқыр­манның жанын ауыртады. Қағанның тұлғасын таныта түсетін тағы бір оқиға – оның Күлтегінмен жауаптасуы. Поэмада автор айтпақ болған негізгі идея Қаған мен Күлтегіннің, Ғайша қыз бен Мұхаммед Пайғамбардың тілдесетін тұстарынан айқын көрінеді. Автордың бұл тәсілі поэманың мазмұнын тереңдете түскен. 
Қағанның Қағанат қамын ойлап, жаны күйзелгені оның Күлтегіннен медет сұрауынан көрінеді:
Қағанаттан мият кетті,
Қара орманнан ұят кетті,
Қағаныңнан қайрат кетті,
Ақ ордадан айбат кетті,
Уа, Күлтегін баба,
Медет бер!
Қаған аузынан айтылатын кешегі күндей күркіреген түркі Қағанатының бүгінгі халі тарихтағы Қағанаттың әлсіреген кезеңінен хабар бергендей. «Қырық шаһарды қаратып, жиырма төрт елді түгел алған» Қағанның қасіреті не? Неге Қаған:
Мен үйірлеп жинадым,
Түркі қара бақ болды,
Басқа жаманат қонды, – 
деп, немесе:
Мен іргені кеңейттім,
Тынысым тарылды, бірақ.
Сен отырған елді көшірдің,
Оңдырдың.
Мен көшіп жүрген елді қондырдым,
Қор қылдым, – деп налиды? Бұ сауал­дардың жауабын ақын Күлтегіннің аузына салады. Түркі Қағанаты үшін «түн ұйық­тамаған, күндіз отырмаған» даңқты ба­тыр Қағанның қателіктерін санамалайды. Жан-жақтағы елді түркіге қосқанмен, ділі қосылмағанын, іргені кеңейткенімен, қорыққандар мен үріккендер амалсыздан дос болғанын айтып келіп:
Жүректерді жаулайтын жол бар деп ем,
Сен іргені кеңейттің қорғанменен.
Жалған тарих әдем шынжыр сынды,
Тез үзілер, әдемі болғанменен.
Неге бердің бұлдасаң көмегіңді,
Тек төр жаққа сүйрейсің неге еліңді?
«Қор болма» деп жазғанмын тасқа                     өсиет,
«Зор болу» деп оқыпсың сен онымды, – деп, Қағанның басты қателігін көрсетеді. Күш, зорлық, әділетсіздік өктемдік еткен кезде дұрыс жолдан адасу болатынын Күл­тегін шегелей айтады. Ең алдымен керегі – рух еркіндігі дегенге мегзейді.
...Көшкен елді қондырдың – мұның 
                    да шын,
Өзі қонуы керек-ті бірақ оның.
Түркі үшін төсектен безіндің де,
Ақылға ердің, ұмтылды сезім мүлде.
Сен қорладың өзгенің бәрін, бәрін,
Сорлағаның сол, балам, өзіңнің де.
Қағанатты нығайтам деп жүріп, өрескел қателіктер жіберіп алған Қағанға Күлтегін осылай тіл қатады. Түркі жұрты үшін таусылып жүрмін деген Қағанға Күлтегін енді бір мезет былай дейді:
Іргеңді көрдім – жарадың,
Ішіңе қарай келейін.
Түркінің жеті белгісін
Түгендеп берші, Қағаным.
Күлтегіннің бұл сауалына Қаған жауап бере алмайды. Енді, осы белгілерді Күл­тегіннің өзі санамалап, таратып түсін­діреді. Күлтегін айтқан  түркінің бірінші белгісі – үш тілі: ана тілі, дос тілі, дұшпан тілі. Дұшпан тілі – жау келіп қысқан күні керек, күштімен күшті арқылы тіл табасың; жауын сыйлай білмеген досын да сыйлай алмайды, сондықтан, дос тілін қадірле; ана тілі - өзің, сен ешкімнен зор да емессің, қор да емессің дейді. Екінші белгісі – үш серігі: қылышы, қо­­бызы, шақпағы. Ақын бұл үшеуін сипаттағанда:
Қайсысы артық? 
Қылышы болар, бәлкім,
Ата жауға білінер содан нарқың.
Бірақ, қылыш сөз алса, отың сөніп,
Қобыз болып боздайды 
            бодан халқың.
Қобыз болар жақыны күміс үнді,
Күміс үнмен ұйытқан ұлысыңды.
Жетім ғой ол бірақ та, кімге керек
Отың сөніп, тот басса қылышыңды..
...Мына қапас жалғанда ең жарығы,
Ең сыйлысы шақпағы шығар мүмкін – дейді. Түркінің бұл үш серігі ақын тілінде «Артық та емес, кем де емес, үш қоңырым» деп мадақталады. Күлтегін айтатын үшінші белгісі – үш түймесі: тамағында, жүрегінде, кіндігінде. Тама­ғындағы түйменің серті:
«Көк Тәңірі, қолдай гөр, жебе мені,
Ас арамы болады, сөз арамы,
Тамағыма берікпін» дегені еді.
Жүрегіндегі түйменің серті:
«Көк Тәңірі, қолдай гөр, жебе мені,
Тамағымнан өтсе де серт түймем бар,
Жүрегіме жетпейді» дегені еді.
Кіндігіндегі түйменің серті:
«Көк Тәңірі, қолдай гөр, жебе мені,
Жүрегімнен өтсе де, серт түймем бар,
Ұрпағыма кетпейді» дегені еді.
Түркі халқының бірлігі мен берекесін сақтау үшін айтылған бұл белгілердің қай-қайсысы да ұлттық рухани құнды­лықтар. Бұдан әрі айтылатын белгілер де солай. Ақын ұлттық таным мен салт-ғұрыптарға тереңдей үңіле отырып, оның тарихын жаңа сипаттармен танытуға ұмтылады. Қағанға Күлтегін айтатын белгілердің барлығы да осы мақ­сатта туындаған. Халық өзінің шыққан тегін, танымының бастауларын тәрк етсе, бақытсыздыққа ұрынбақ. Осы ойды қазық ете отырып, Күлтегін төртінші белгіні сипаттайды. Ажалдың бары ақиқат, ертең өлген күні кеудеңнен ұшқан рух жәндікке немесе аңға қонбақ. Мифтік танымдардан бастау алып, кейіннен діни түсініктерге негіз болған рухтың мәңгіліктігі туралы сенім поэтикалық тұрғыда ұлттық рухтың жасампаздығын ишаралайды. 
Тәрк етіп қара моланы,
Ұшады рухың самғай бір.
Самғай бір барып қонады
Жәндікке, аңға қандай-дүр.
Ол, бәлкім, жылан, қарға-ды,
Жоқ, жыртқыш тіпті арам ол.
Біреуін таңдап ал дағы,
Үйіңде бағып-қаға гөр.
Рухты қастерлеу идеясының астарында өткенге құрмет, тарихқа тағзым жатқанын аңдау қиын емес.  Рухың зәрлі ме, әлде нұрлы ма – бәрібір балаңа, яғни, ұрпағына қалар мұра. Осы ойды толғай келе Күлтегін:
«Қош» деген сәтте өмірге,
Рухың солай көшеді.
Төртінші белгі: төріңде
Қандай аң жатыр? – 
Осы еді – деп, төртінші белгіні түстеп көрсетеді. Осы ойды жалғастыра отырып, тегі – бөрі болып, бөрілі байрақ көтерген түркілердің сол бөріні қастер тұтып, тегін ұмытпауы керектігін ескертеді. Бесінші белгі – осы бөрі, рухы көшкен аңмен бірге бөріге төрден орын берсе, екі аң тату боп өссе дейді. 
Даланың еркін өр елі,
Бөрідей жауды қоршаған.
Түркінің түбі бөрі еді, 
Бөрілі байрақ – ол содан.
...Тегін ұмытар болса адам,
Несі артық оның жәндіктен, – деген жолдар арқылы ақын түп-тамырдан қол үзбеуді насихат етеді. Алтыншы белгі:
Түркіде тағы салт бар-ды,
Ұстанар түгел дос-туыс.
Ес білген кезде баптар-ды,
Екі әбзел, екі ат, қос қылыш.
«Анда үшін!» дейтін біреуін,
Тигізбей тегі басқаға.
Айтатын сосын тілеуін:
«Андамды жауға тастама!»
Андасының қамын өзінен артық ой­лар азаматтық – түркі жұртына тән хас белгілердің бірі болып бағаланады. Түр­кіге лайық көшелі белгілерді санамалап, түсіндірген Күлтегін – елдікті,  ұлттық бол­мысты сақтау жолындағы үлгі бо­ларлық тұлға. Рухқа тағзым еткен түр­кілер үшін ол – архетиптік бейне дәре­жесіне көтерілген. Күлтегінді поэма оқи­ғасына араластыра отырып, ақын оның осы сипатын басты назарда ұстайды. Халқының майханаға жиналып, масаң күй кешкен қалпына налыған кездегі Қағанның медет тілеп, жүгінері де осы Күлтегін болады. Түркінің алты белгісін санамалап берген даңқты батыр жетінші белгіге келгенде жұмбақтауға салады:
Адам боп туып-өстің бе?
Осы бір шыңға жет, ерім.
Жетінші белгі...ешкім де,
Айтпайды оның не екенін.
Осы жетінші белгіні табам деп, талайлар тарлауыт асқан екен. Адам баласы ол жетінші белгіні таппақ түгіл әлі өзін танып болған жоқ. Күлтегінмен тілдескен Қаған:
Көз емес, көзім көр болды,
Көкірегіме шер қонды.
Іздемей келдім неге мен,
Көмулі жатқан көмбемді?!
Жеті белгіні түгелдей,
Сақтаңдар деймін елге енді, – деген тоқтамға келеді. Күлтегін оны түгел сақтау мүмкін емес, өйткені, ол түркі мен бұл түркі бір емес, олардың заманы басқа, өткенге қызықпа, келер күнге құлақ сал дегенді айтады. Жетпейтін бір нәрсе бар. Ол не? Күлтегін ол туралы:
Уай, не дейін саған, балам?
Оны мен де таба алмағам,
Оны мен де таба алмағам, – дейді. 
Бас қаһарман Ғайша еңбегіне «Жалқы мен жалпы» атты трактат қосуды жоспарлайды. Жалқы дегені – Әлем, жалпы дегені  – Адамдар Аллаға құлшылық еткен Ғайшаның халін ақын  сәтті детальдық оқиғалармен берген Поэмада екінші рет қайталанатын «Жыландар жыры» (дұрысында тарау аты ғана қайталанады) оқырманды қайтадан бастапқы оқиғаның жалғасына жетелейді. Алтын бауыр ана жылан өрттен алып, алысқа лақтырған екі жылан шаһарға оралып, жылан тілін түсінетін жалғыз жан (түн ішінде жарығы жанып тұрған жалғыз үйдің иесі) – Ғайшаға келіп жылайды. Бұл екі жыланның жылағаны фольклорлық поэтикаға сай, жыр тілімен берілген. Жыландар тілімен төгілген зар, адамзаттың табиғатқа әкелген зұлматы осы тұста айтылады. Түркілер еліне қашып, түркіеместер жеріне барған екі жылан мұнда да Мәлике-Маран әулетіне адамдар тарапынан қырғын келгенін көрген екен. Екі жыланның зарын ақын әсерлі тілмен бейнелеп жеткізген.
...Екі бұрымың болайық, апа,
Екі де бірдей шерменде.
...Екі сырға ғып тағып ал, апа,
Нан берші бірақ бір үзім.
...Екі білезік салып ал, апа,
Екі қолыңа мүбәрәк!
Ғайшаға осылайша зарланып, ішке кір­мек болғанда інісі Алмас құйрықтарынан ұстап, сыртқа қарай лақтырып жібереді. Поэма оқиғасында сирек көрінгенімен, өзінің бүкіл іс-әрекеті, сөзімен халықтың бұзылып бара жатқан пиғылын танытқан бұл кейіпкердің де бар мақсаты – түркіеместерді қырып салу. Туған інісіне де сөзі өтпей, амалы құрыған Ғайша Қағанға келіп, ақыл салмаққа бекінген. Келсе, Қағанның да тірлігі – осы. Түркіеместердің тыңшысы деп, бір жігіттің аяқ-қолын байлап қойған. Жиналған көпшіліктен оған кесілетін жазаны сұрап отыр. Ғайша енді сол тұтқын жігітті сауғаға сұрайды. Ниеті – аман алып қалу:
Лұқпан Хакім – ақылдым,
Еңсегей бойлы ер Қаған,
Алдыңда тұрған пақырдың, 
Құл басын қиып бер маған.
Осы жерде оқиға оқыс өзгереді – тұтқын жігіт жыланға айналып сала береді. Жыланға айналған жігіттің монологы да жыр түрімен өріліп, оның көзіне керісінше, қаумалаған көпшілік те, өзіне ара түсіп тұрған қыз да жылан болып көрінеді. Осы тұста автор тарапынан берілетін түсініктеме де маңызды орын алады. Автор Қаған мен Ғайшаның кездеспегендігін, ол кезде ел билеушілер мен ақындардың таным-түсінігі, тұрмыс-тіршілігі екі басқа болғанын хисса айтады деп баяндайды. Ғылыми дәйектеме деп келтіретін қисыны да тың әрі оңтайлы тәсіл. 
Қаған мен Ғайша әңгімесін екі бөлек айтуды жөн санаған автор әуелі Қаған­ның психологиялық толғанысына орын береді. Ішкі монолог немесе сана ағымы тәсіліне жақын бұл толғаныс кейіп­кердің күллі болмысын танытады. Өзінің нәзіктігін қаталдықпен бүркемелемек болып, оңашада боз бұлау болып жылайтын Қағанның кәдімгі қарапайым адам ретіндегі халі, өзінің жалғыздығын сезініп, досының жоқ екенін түсінгендігі, сөйте тұрып, кіші халықтарға айбат көрсетіп, ұлы Қағанат ретінде түркі жұртын артық санауы Қағанның өзінің ішкі үнімен берілген. Жалғыздық мұңын шаға отырып, Ғайша туралы да ойлады. Өзінің қыз алдындағы дәрменсіздігіне дал болады. Қызбен сөйлеспекке бекінсе де Қағандық менмендігі ұстап, ол қадамға бармауды шешеді. Не істерге білмей басы қатып, енді бірде зұлымдыққа өзін де, өзгені де жақындатып жүргенін мойындайды. Әр түрлі ойға салған бұл толғаныстардың барлығы да – Қағанның ішкі ойы ғана. Бұл тұстарда поэманың психологизмі тереңдей түскен. Ақынның эстетикалық талғамының биіктігі, таным кеңдігі осындай ішкі толғаныстарды бейнелеуде де аңғарылып отырады. Романтикалық сарындағы лиро-эпикалық туындыға психологиялық талдау тәсілі мен сана ағымын сәтті үйлестіруі – Есенғалидың үлкен жаңалығы, суреткерлігінің бірегей бір қыры. Бұл тұста  модернистік әдебиетке тән сана ағымы арқылы кейіп­кер психологиясын, оның ерекше болмысын таныту тәсілі бұл поэмаға да жат емес екенін айтқымыз келеді. Д. Затонский айтқандай, кеңестік дәуір әдебиетіне де тән болған  модернизм [5; 22], ғалым Б. Майтановтың ойынша «әрбір әдеби дамуда болуы тиіс постмодернизм [6; 150] романтизммен терең тамырласып, жаңа көркемдік ізденіске жол ашқан.
Артық дарақылық, жат пиғыл адамдарды үлкен зобалаңға әкелгені «Жыландар жыры немесе қара нәпсі» тарауында баяндалады. Баяғы екі жылан айналып қайта Ғайшаның үйіне келіп, одан пана табады. Жыландар жырында түркіеместердегі қаралы жай, «қара нәпсі» індетінің тара­ғаны, адамдардың басы денелерінен алмадай бөлініп түсіп, сұмдық  қазаға ұшырап жатқаны айтылады. Бұл хабарды естіген Ғайшаның есіне «Төрт кітаптан шыққан бір кітап» түседі. Көз алдына елестеген Қаған «кітабыңның жүзінші тұжырымын таптың» дегендей болады. Жыландарды ақ матаға орап, сандығының түбіне сала жүріп, адам мен заман туралы өзінің зарын төгеді. Түркіеместер мен түркілерді жаппай қырған «қара нәпсі» індетінің қайрын сұрап, аспанға жалбарынады. Індеттің құрбаны болған халқын жоқтайды:
Арыстан елім, ер елім,
Етіңе құзғын тойды ғой.
Құдай бола ма деп едім,
Құл бауың түспей қойды ғой.
Қырылармысың, сұмдық-ау,
«Қара нәпсінің» өтінде,
Қолыңда емес, қыл бұрау,
Қыл бұрау сенің ниетіңде.
Ғайшаның көз алдында базардан алтын арқалап шыққан Мәстекбайдың да басы денесінен бөлініп, ұшып түседі. Үй тола тышқандарды көрген соң сандық түбіндегі екі жыланды алып, жылай отырып, жыр­лаған Ғайша оларды тышқандарды қууға жұмсайды:
Тарасын менің денеме,
Сүр болып кеткен уың бар.
Шықты ғой тышқан төбеге,
Қуыңдар, кәне, қуыңдар.
Ініне қайта тығыңдар,
Қаумалап жүрген жыртқышты.
Бәрін ал, тіпті жырымды ал! – 
...Соны айтып Ғайша сылқ түсті.
Сылқ түсті, бітіп қалды дем,
Ақырет сәті келді оның.
Оянған жылан алдымен,
Шағады көзі көргенін.
Поэма финалында халықты құтқарсам деп арпалысқан өресі биік, ортасынан оза туған дана қыз осылайша қаза болады. «Сөз қаңтаруда» «Адамзат ойының нашар дамығаны сонша – олар тек болған соғыстардың ғана тарихын жазады, ал, болмай қалған соғыстар қаншама? Олар туралы біз білмейміз» делінген жолдардың өзі поэма арқалаған жүктің қаншалықты салмақты екенін аңғартады. Оқиға соңында не болғанын жыршы рөлін атқарып отырған ақын:
Осылай жетіп піскен толғағына,
Сол соғыс болды ма, жоқ, болмады ма,
Ел мен жер не күн кешті, 
Қаған қайтті?
Қайтадан мамыр заман орнады ма?
Не болды «қара нәпсі» зобалаңы?
Айтпайды хисса бірақ одан әрі... – деп толғайды. 
Поэманы философиялық-психоло­гия­­лық мәні терең, мифтік сарында жазылған деп айта алсақ та, жалаң тарихи тақырыптағы туындылар санатына қоспаймыз. Адамзатты аман сақтауға ұмтылған Ғайша, түркі Қағанатының даңқы мен еркіндігін сақтау үшін арпа­лысқан Қаған – тарихи сипаттан гөрі символикалық мәнге ие бейнелер. Бел­гілі бір тарихи кезең оқиғасы назарға алынғанымен, ақын адамзат қоғамына тән мәселелерді арқау етеді. Поэма оқиғасына үңіле қарағанда, өзіміз өмір сүріп отырған қоғамға тән әрекеттерді де аңдағандай боламыз. Осы тұрғыдан туын­дының философиялық астарының бір қырын ұғуға болады. Жалпы, поэмадағы кейіпкерлерді тізбелесек, олар – орталық кейіпкер Ғайша, Қаған, Ғайшаның ақын досы Мәстекбай, інісі Алмас, сондай-ақ бұрын-соңды көркем жазба шығармалардың кейіпкерлері ретінде көріне қоймаған Күлтегін мен Мұхаммед Пайғамбар. Бұл аталған кейіпкерлер поэмада өзіндік орын алған. Қағанмен тілдесетін Күлтегін – ұлттық рухтың ишарасы болса, Ғайшамен жауаптасатын Мұхаммед Пайғамбар күл­лі адамзаттық рухани құндылықтың бейне­сіндей. Ақындар бейнесінің өзі екі кейіпкер арқылы екі түрлі дәрежеде танылады. Ғайша – ортасынан озық туған, танымы дара, жоғары саналы жан. Оның ақындық дарыны адамзаттық ұлы мұраттармен сабақтасып жатыр. Екінші ақын Мәстекбай – өресі өз ортасынан аса қоймаған, өлең мен ақындықтың мәні мен қадірін түсіне қоярлықтай түсінік аясы жоқ жан. Автор Мәстекбай арқылы тайыз танымымен мақтау мен дарақылыққа елтіген жандардың айналасындағы дарыны кем шығармашылық иелерін танытады. Оның жырлары жалпы жұртқа түсінікті, солар керек еткен дәріптеуді қарабайыр түрде түсініктеріне сай жырлап бере алады. Ал, Ғайша өз ортасына түсініксіз. Себебі, даурыққан, дарақылыққа бой алдырған, елдің ертеңін есінен мүлде шығарған көпшілік оны қабылдай алмайды. Ғайшаның жан-жүрегін ауырт­қан мәселелер олардың санасына кір­мейді де. Түркі жұрты үшін өмір сүріп жүрмін деген Қағанның өзі Ғайшаның дәрежесінде емес. 
Ойымызды тұжырымдай келе, күллі поэманың мәні мен мағынасын танытатын ақынның мына шумағын тілге тиек етеміз:
Аулақпыз атасы арзан болжамдардан,
Жұртында әр ғасырдың олжаң қалған.
Жамиғат, біздің тарих – алтын шынжыр,
Әр жерден жиі үзіліп, көп жалғанған [3; 374].
Е.Раушановтың бұл поэмасында астары терең, салмақты көркем де бейнелі тіркес­термен, төгілген кестелі тілмен түзілген жыр жолдарының қара сөзбен аралас келуі, автордың жыршы міндетін атқарып отырғандай көрінуі, қосымша беріліп отыратын түсініктемелер, бір-біріне мән үстеп, мағына қосып отыратын шумақтар, сөздің саздылығы мен ырғағы, үйлесімді қайталаулар мен сөз термелеу поэманың көркемдік маңызын арттыра түседі. Халық жадындағы аңызды, көне түркілік танымды негізге алып, оны мүлде басқа арнада дамытқан ақынның ұлттық және адамзаттық мұраттарды биік көркемдік деңгейде жырлай білуінің өзі ақындық қарымның қаншалықты кемелге келгенін дәлелдейді. Әрине, түрлі тақырыптағы поэма үлгілері ХХ ғасыр әдебиетінде көптеп саналады. Солардың ішінде шоқтығы биік тұрған «Ғайша бибі» поэмасы. 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Тілешев Е. Суреткер және көркемдік әдіс. – Алматы: Арқас, 2005. – 278 б.
2. Гегель Г.Ф.Н. Эстетика. В 4 томах. – т. 1. – М., 1968. – 512 с.
3. Раушанов Е. Қара бауыр қасқалдақ. – Алматы: Жалын, 1995. – 384 б.
4. Қондыбай С. Арғы қазақ мифологиясы. 4 кітап. – к. 3. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. –  478 б.
5. Затонский Д. Постмодернизм: гипотезы возникновения// Иностранная литература. – М., 1966. – № 2.
6. Майтанов Б. Сөз сыны. – Алматы: Ғылым. 2002. – 344 б.