• Еркін ой мінбері
• 23 Шілде, 2018

Талас Омарбекұлы: Тарих іргелі ғылымға айналғанда ғана шынайы жазылады

Қазақтың көрнекті тарихшысы, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым ака­де­миясының Құрметті академигі, тарих ғылымының докторы, профессор Талас Омарбеков Тәуелсіз қазақ елі тарихын жаңа тұрғыдан зерттеу деңгейін көтеруге айрықша атсалысқан ғалым ретінде кеңінен танымал. Талас Омарбекұлы өзінің университеттегі қызметіне қоса біздің «Ақиқат» журналында бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарған. Қазіргі таңда ол көп жылдар бойы өзі басқарған Қазақстан тарихы кафедрасының профессоры және әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жанындағы Республикалық Орталық Азиядағы дәстүрлі өркениеттерді зерттеу орталығының директоры. Ұстаз-ғалыммен сұхбатымыз қазақ тарихының өзекті мәселелерін қозғайды.

– Талас Омарбекұлы, соғыстан кейін­гі ел етек-жеңін жия қоймаған елең-алаң жылдары дүниеге келіпсіз. Сол кез­дегі халық басынан кешкен қиын­шылықтарды Сіз де басыңыздан өткер­діңіз. Тарихшы болсам деген арман балалық шақтан бастау алған сияқты. – Иә, мен тарихқа тұнып тұрған өлкеде туып-өстім. Таластың жағасында жайлау бар. Сол жайлаудың тура іргесінде, біздің Ақжар деген ауылдан 3-4 шақырым шығыс жа­ғында Жайлаутөбе деген үлкен қырат болды. Кейін­нен білгенімдей, бұл ортағасырлық қамал болып шықты, археологтардың картасына түскен екен. 1894 жылы Петербургтен академик В.Бартольд келген, 1936 жылы А.Бернштам болған. Міне, осы Жайлаутөбе бала кезімізде сұмдық биік болып көрінетін, басына шығып таңғалатынбыз. Ешқашан шөп шықпайтын, шаңытып жатады, шешелеріміз «ол төбеге шықпаңдар, ордалы жылан бар» деп қорқытатын. Қамалды Талас өзенінен су жіберіп терең ормен қоршаған, әлі күнге дейін аттылы кісінің бойы көрінбейді. Сол аймақта Түймекент, одан шығысқа қарай Талас Алатауы жақта атақты Ақыртас қамалы бар. Ол төбелерді кезінде кеңестік археологтар қазды. Осыдан бірнеше жыл бұрын өзіміздің Мадияр Елеуов деген археолог қазба жұмысын жүргізді. Бәрінің айтатыны – бұл ортағасырлық қалалар, ІХ-ХІ ғасырларға, Қарахан дәуіріне сәйкес келеді. Міне, бала кезімізде осындай тарихи ескерткіштердің ортасында ойнап өстік. Тараздың өзі де үлкен археологиялық мекен ғой, мұндағы Айша бибі, Баба әже кесенесімен мектеп оқулығынан таныс­пыз. Жалпы, тарихқа деген құмарлық сол кезеңде басталды деп ойлаймын. Сонымен бірге, ұстаздарым жақсы болды. Орта мектепте 5 сыныпта ежелгі дүние тарихын Мұқаш деген ағайымыз оқытты.Ол кезде оқулық жоқ, өзі орысша оқулықтардан аударып алатын болуы керек, жаздырып оқытты. Ежелгі перғауындардың, атақты императорлардың жорықтары туралы қызықты тарих беттері мені де өзіне тартты. Со­дан кейін жоғары сыныпқа барғанда Тұрар Сапаров деген ұстазым жән-тәнімен терлеп-тепшіп түсіндіретін. Өзі мүгедек, таяқпен жүреді, дау­сы саңқылдап сөйлеп жатқанда қабырғаның ар жағында көрші сыныпқа естіледі. Міне, осындай үлкен ұстаздардың алдын көрдік. Мектеп бітіріп, Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтына түскеннен кейін ғылымға келуіме қазақта тарихтан бірін­ші болып диссертация қорғаған Халел Әділгереевтің ықпалы зор болды. Халел Мұха­меджанұлы Әбілқайыр ханның ұрпағы екен, кейіннен білдік. Қазан уни­верситетін соғысқа дейін бітіріп, ҚазПИ-де Сан­жар Асфендияров тарих факультетінің деканы болып тұрған кезде сол кісінің жанында жүрген серігі екен. С.Асфендияров 1936 жылы ректор болып тағайындалды. Ал, Әділгереев тарих факультетіне декан болды. Халел Әділгереев 1938 жылы Мәскеудегі Н.Чернышевский атындағы пединститутта «ХІХ ғасырдағы қазақ төлеңгіттерінің тарихы» деген тақырыпта диссертация қорғаған, қазақтың ғылыми атақ алған тұңғыш кәсіби тарихшысы. Кейбіреулер «кәсіби тарих Ермұхан Бекмахановтан бас­талады» дейді, Ерекең шын мәнінде бұл кісіні ұстаз тұтқан. 1948 жылы академияда болған мәжілістерде Бекмахановты қолдап сөйлеген. Е.Бекмаханов 25 жылға сотталған кезде Әділгереев жер аударылды. Халел Әділгереевтің өзі 1941-42 жылдары ҚазПИ-дің директоры (ол кезде ректорды солай атайды) болған, соғысқа өзі сұранып кеткен. Соғыста ерлік көрсетіп, гвардия майоры дәрежесіне дейін көтерілген екен. Сан­дамир плацдармында болған шайқаста ерлік көрсеткені үшін Жауынгерлік Қызыл ту орденімен марапатталған. Бұл ең жоғары награданың бірі, онымен атақты маршалдар М.Тухачевский, В.Блюхер марапатталған. Халелді Бауыржан Момышұлы қатты қадірлеген. Сол Әділгереев бізге лекция оқыды. Әдетте жақсы оқитын студентті мұғалімдер жақсы көреді ғой, менің атымды атап, сабақ сұраған кезде ерекше көңіл бөлетін. Мені «аспирантураға алам» деп ала алмады. Себебі, сол кезде қазақ тарихшылары екіге бөлініп айтысып жүретін. Бізге Қазақстан тарихынан сабақ берген Т.Шойынбаев, Х.Айдарова, тағы басқалар Бекмахановқа қарсы шығып, тіпті, «Правда» газетіне мақала жазды. Ректор С.Толыбеков те Бекмахановқа қарсы еді. Әділгереев пен олардың арасы ит пен мысықтай. Деканымыз Н.Киікбаев та Бекмахановты қолдағаны үшін қуғындалған адам. Осындай, қуғын-сүргін мен айтыстың ортасында жүрген та­рихшылардың шәкірті болдық. Әрине, ол кезде біз көп нәрсені түсінген жоқпыз, бұлар неге бірін-бірі ұнатпайды деп таңғалушы едік. – Ғылымдағы жолыңыз қалай басталды? Бірден аспирантураға түсе алмауы­ңыз неліктен? – 1971 жылы институтты бітірсем де, ас­пи­рантураға 1977 жылы зорға түстім. Оған дейін Жуалы ауданында мұғалім болдым. Өзімнің туған ауылым Жамбыл облысы Свердлов ауданына (қазіргі Байзақ ауданы) ауысып, Чапаев атындағы мектепте оқу ісі­нің меңгерушісі болып жұмыс істедім. Сол жылдары тарих пәнін оқыту әдістемесі, бала тәр­биесі туралы мақалаларым «Социалистік Қазақстан» газетінен бастап түрлі баспасөз беттерінде жариялана бастады. Осы мектепте 1973 жылы тарих және археология музейін аштым. Ортағасырлық Шөлтөбе қамалын қазып, түрлі жәдігерлер таптық. Музейді ашар алдында Жамбылдағы өлкетану музейіне барып ақыл-кеңес сұрадым. Айналаның бәрі төрткүлдер, ортағасыр­лық қамалдар. Менің ауылымның ар жа­ғында Оххум деген ежелгі қалашық бар, жал-жал қамалдармен қоршалған. Ортасында – цитадель. Сол Оххумды әдейілеп іздеп бардым. Мұнда Попов деген атақты археолог бастаған топ жұмыс істеп жатыр екен, ол кезде нау­қас, қолы дір-дір етеді. Талас бойын­дағы қалалардың бәрін жаяу аралаған кезінде. Попов 1960 жылдары Ленинградтан кел­ген археолог Т.Н.Сенигова басқарған экспедиция құрамында көне Тараз аумағындағы қазба жұмыстарына қатысқан. Сол зерттеу­лер негізінде Т.Сенигова «Ортағасырлық Тараз» деген атақты монографиясын жазған. Поповтың Талас бойындағы қалаларды қазуға рұқсаты бар екен. Ол кезде рұқсат алу өте қиын. Мен Поповпен төрткүлдерді қазу жөнінде сөйлесіп едім, ол картаны жайып жіберіп, бұл ерекше тарихи жерлер екенін айтты. Сонымен, Поповты басшы етіп жоғары сынып оқушыларымен бірге қазуға кірістік. Оххумға бардық, Айша бибі, т.б. тарихи ескерткіштерді араладық. Содан, материалдар жинап, керемет музей жасақталды. Музейіміз бүкіл республикаға танылды. «Қазақстан мектебі», «Қазақстан мұғалімі»,т.б. газет-журналдарға мақалаларым шықты. Осы музейді 3 жылға жетер-жетпес уақытта жасадым. Бір күні аудандық партия комитетінің екінші хатшысы Анисимов совхоздарды аралап жүр екен. Өз жұмысын жақсы білетін адам, көп нәрсеге көңілі толмаған ба, сов­хоз басшылары мектептегі музейге алып келіпті. Анисимов музейді көріп,«Осындай түкпірде мынадай музей аштың ба?» деп таңғалды. Біздің ауыл ауданның ең шетінде, Мойынқұммен шектеседі, ары қарай Талас ауданы басталады. Содан жаңағы хатшы маған қарап, «Сен бұл жерде неғып жүр­сің?» деді. Мен өз мамандығым бойынша жұмыс істеп жүргенімді айттым. «Сендей адамға мұндай қиыр шетте жүруге болмайды. Біз сені райкомға қызметке аламыз, партия қызметкері боласың» деді. Шошып кеттім. Партияға әлі өтпегенмін, кандидатпын. Сонымен, Анисимов «Дүйсенбі күні сағат 9-да менің кабинетімнің алдында бол» деді. Совхоз директоры да, мектеп басшысы да үндемейді. Хатшы кеткен соң мектеп директоры Ордабай Жарболов «Шырағым, бармаймын дегенің қалай? Партия деген қиын, қарсы шықсаң қаңғыртып жібереді» деді. Кейіннен білдім, Жарболов соғыс кезінде немістерге өтіп кеткен генерал Власовтың армиясында болған екен. Содан екі жақтың да концлагерін, партияның тегеурінін бір кісідей көрген ғой. Дүйсенбі күні Анисимовтың қабылдауы­на бардым. Ол мені жұмысқа алатындарын айтты. Райкомда жазу-сызу бәрі орыс тілінде, мен қазақ мектебін бітіргем. ҚазПИ-де қазақша оқығам. Енді, «орысшам нашар, мамандығым да келмейді» деп жалтардым. «Жоқ, бізге сен сияқты жұмыс істейтін адам керек» дейді. Содан, мені аудандық пар­тия комитетінің бірінші хатшысы Ұзақ­бай Сыздықбаевқа кіргізді. Білімді адам, қазақ­шасы мен орысшасы тең екен, мақалдап сөйлейді. Сыздықбаев бірден: «Шырағым, сен бұл жерге келсең би боласың. Жауапты қызметкер болу би болу деген сөз» деді. Би болу деген құлағыма жағып бара жатыр, би болуды кім жек көрсін. «Сенің алдыңа арыз-шағымын айтып адамдар келеді. Әділ билік айтуың керек» дегенге кішкене ішім жылып қалды. Не дерімді білмей ауылға қайттым. Мектепке келсем Жарболов «Сен баруың керек. Жассың, болашағың алда» деді. Музейді қайтем деп те ойлаймын. Бірталай жұмыс жасадым, мақалаларым «Білім және еңбек» сияқты республикалық журналға да шыққан. Директорым болашағың партиямен байланысты шығар дейді. Ал, мен аспирантураға түсе алмай жүрмін. Жыл сайын барамын, орын болмайды. Өйткені, сол жылдары аспирантура мақсатты болатын. Оған түсу үшін мен Жамбылдың пединституты немесе басқа жоғары оқу орнының жолдамасымен баруым керек. Алматы Алматы ғой, Жамбылға тіркеуге тұра алмайды ол кезде қазақтың баласы. Онсыз жұмысқа да орналаса алмайсың. Сонымен, аудандық партия комитетіне келдім. Бұл 1975 жыл болатын. Менің жаңа жұмысым адамдарды партияға қабылдауға байланысты екен. Ауданның совхоз-колхозын, зауыт-комбинаттарын маған бекітіп қойды. Соларды партияға мүшелікке дайындаймын. Бұл қызметте жүріп те мақала жазуды тоқтатпадым. Енді, менің мақалаларым облыстық газетте тоқтаусыз басылатын болды (бұрын 4-5 ай жатып қалатын). Себебі, аты-жөнімнің тұсында Қазақстан Ком­партиясы Свердлов аудандық партия комитетінің жауапты қызметкері деп жазулы тұр. Қазақша-орысша шығатын аудандық газет, тіптен, қолымда. Ортағасырлық құмы­ралардың суреті бар мақалаларым жиі басылады. Бір күні мені партия жиналысына салды. Күн тәртібіндегі мәселенің бірі – «Т.Омарбековтің мақалалары туралы». Три­бунаға шығарып қойып, сұрақтың астына алсын. «Сен неге қайдағы бір ортағасырлық төбелер туралы жазасың? Оның кімге керегі бар? Өзіңе қарасты колхоз-совхоздардың партия ұйымы туралы неге жазбайсың? Қандай кемшіліктері мен жетістіктері бар, соны неге насихаттамайсың?» деп Анисимов мені әбден соқты. Бірінші хатшы үндемейді. «Жарайды, партия тұрмысы туралы да жазайын. Бірақ, бұл менің мамандығым ғой, райкомда жалғыз тарихшымын» дедім. Сөйтіп менен уәде алып жіберді. Енді, осын­дай қиын жағдайға тап болдым. Әртүрлі көзқарас пайда болды. Тіпті, «ақ қарғаға» айналдым. Мені басқа қызметке жіберейік деген әңгімелер де шыға бастады. Бағыма қарай, сол 1977 жылы аспиран­тураға орын шыға қалды. ҚазПИ-де ғылым жөніндегі проректор Цезарь Львович Фридман деген профессор еді. Ол мені студент кезімнен біледі. 4-курста оқып жүргенде ғылыми баяндамам республикалық конкурста 2-орын алып, Қазақстан ЛКСМ Орталық комитетінің мақтау грамотасымен марапатталғанмын. Сол Фридман менің 7 жыл бойы аспирантураға түсе алмағанымды көріп жүр. Келісімен Фридманға кірдім, ол «Биыл сенің жолың болайын деп тұрған сияқты. Бізге басшы болып тарихшы Жұмабеков келді» деп, мені ректорға алып кірді. Жұмабеков түсі жылы адам екен, кірген бетте мына жігітті ертіп келіп тұрғаны несі дегендей Фридманға қарады. Цезарь Львович бірден «Жүнісбек Жұмабекұлы, бұл жігітті аспирантураға алыңыз» деді. Ректор одан бетер таңғалды, айдаладағы еврей қазақтың баласын аспирантураға қабылда деп тұр. «Неге?» деді ректор. «Өйткені, ол болашақ ғылым докторы». Содан кейін барып ректор маған назар аударды. «Жазған нең бар» деді. Қолтығымда папкам бар, мақалам шыққан газет-журналдың бәрін салып алғанмын. Алдына қойдым, асықпай қарады. Басын шайқап, сен көп жұмыс жасапсың ғой деді. Дереу телефонға жармасты: «Ілеке, маған аспирантураға бір орын беріңіз». Ілеке дегені білім министрінің орынбасары Лениншіл Рүстемов деген азамат екен. Ол орын жоқ екенін, тек жаңадан ашылып жатқан Арқалық пединститутының есебінен бір орын бере алатынын айтты. Фридман «Ал, енді әрекет жаса» деп шығарып салды. Ол кезде министрлік Жамбыл көшесінде. Бардым аяғым жерге тимей. Рүстемов бірден қабылдады. Дембелше келген сары кісі екен. «Оңтүстіктен екенсің, Арқалыққа бара аласың ба» деді. Мен аспирантураға түссем болды, барам деймін. «2 балаң, шешең бар екен, сен қалай барасың» деп тағы тақақтады. Онда сен қолхат бер деді. Сөйтіп, оқуды бітірген соң Арқалыққа барам деп жазып бердім. Аспирантураның соңғы жылында жетекшім Ж.Жұмабеков қайтыс болып, қорғай алмай қалдым. Кафедрада оқы­тушыларымыздың көбі жасы 70-80-ге келген, әрең жүреді. Соғысқа қатысқан, ашаршылықты, қиыншылықты көп көрген адамдар ғой. Арқалыққа кететін болдым десем, «Әй, бұл қалай? Бәріміз қаусап отырмыз, сені не үшін 3 жыл бойы оқыттық» дейді шулап. Біразының лекциясын оқып бергем, мені жақсы көреді. Декан Киікбаев та «ешқайда бармайсың» деді. Содан оқу бітіргендерді бөлетін комиссия жұмысы басталды. Ректор Құлжабай Қасымов бөліп отыр, Фридман да бар. Сонымен, менің кезегім келгенде ректор «Арқалыққа барасың» деді. Үндемедім, қолхатым бар ғой. Осы кезде Фридман сайрап қоя берсін (еврейден жақсылық көрген адаммын), «Құлжабай Әбдіхалықович, – деді орысша, – его кафедра просит оставить». «Қалғаны жақсы болар еді, – деді Қасымов. – Бірақ, қалай қалдырамыз, заңға қайшы ғой». Осылайша, Фридманның, институттың оқу ісі жөніндегі проректоры Мұхтар Арыновтың араласуымен Алматыда қал­дым. Абай атындағы ҚазПИ-де 8 жыл жұ­мыс істеп, доцент дәрежесіне дейін көтерілдім. ҚазҰУ-де кандидаттық диссертациямды қорғадым. Мен негізі 2 диссертация жаздым. Аспирантурада жүргенде 1,5 жылдан кейін колхоздар тарихы туралы менің тақырыбымды Мәскеуде Пуголева деген әйел қорғап кетті. Ол кезде диссертацияны орталық бекітеді, диплом Мәскеуден келеді. Қайтадан басқа диссертация жазып, қорғадым. Міне, ғылымдағы жолым оңай болған жоқ. ҚазПИ-де істеп жүргенімде бір күні мені Орталық комитеттің идеология бөліміне шақырды. Сол 1988 жылы Г.Колбин респуб­лика басшылығынан кетіп, Нұрсұлтан Назарбаев бірінші хатшы болып келген. Идео­логия жөніндегі хатшы Өзбекәлі Жәнібеков, бөлім меңгерушісі Қуаныш Сұлтанов екен. Ол мені партия тарихы институтына қызметке шақырды. «Қазақ тарихын қазақша жаза алатын адам керек» деді. Партиядан әбден зәрезап болған адаммын, бұлар, енді, «материалдық жағынан қолдау болады» деп қызықтырды. «Жалақысы да тәуір, жеке кабинет береміз, архивтің бәрін ашып қоямыз» деген соң келістім. Бұл Қазақстан Компартия­сы жанындағы партия тарихы институты, қазіргі Стратегиялық зерттеулер институты ғой. Бір айдан кейін Мәмбет Қойгелдиевті шақырды. Институт директоры Б.Төлепбаев деген кісі, Мәскеуде Кремльде оншақты жыл істеген. Қызметкерлердің басым көпшілігі басқа ұлттың өкілдері екен, қазақша жазу керек болса екеумізге жүгінеді. Сөйтіп біз Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы ең бір ауыр тақырыптарына кірісіп кеттік. Барлығын жаңадан, тақыр жерден бастау, архивтерде отыру керек болды. Ол бұрын ешкім оқымаған жабық қорлар еді. Міне, осылай бастадық. – Талас аға, Сіздің ғылыми шығарма­шы­лығыңызды екі кезеңге – Тәуелсіздікке дейінгі және кейінгі деп бөлуге болатын сияқты. Барлығын тыңнан бастаған сол кезеңде қандай мәселелерге тап кел­діңіздер? – Дұрыс айтасыз, шынында тәуелсіздік болмаса мен ЖОО-да сабақ беретін көп тарихшы мұғалімнің бірі болып қалар едім. 1991 жылға дейін жазғандарымыз, былайша айтқанда, кәкір-шүкір еді. Кандидаттық диссертациямда 1960-70 жылдардағы колхоздың тарихын сынап жаздым. Бірақ, «жамандап жазуға болмайды» деп ол беттің бәрін алды­рып тастады, диссертацияның үштен бірі колхоз құрылысын сынау болатын. Кейбір қиылмаған жерлері қалды, көлем де керек қой. Сонда, ҚазҰУ-дің Тұрсынбаев деген профессоры «Елдің бәрі мақтап жазады, бұның қалай?» деп сөкті. Мен «аудандық партия комитетінде істедім, көзіммен көргенді жазып отырмын» деп құтылдым. Тәуелсіздік алғаннан бастап алдымызда «тарихтағы ақтаңдақтар» деген мәселе шықты. Соларды ашу керек. Мәмбет те, мен де док­торлық диссертация қорғауды бірін­ші орын­ға қойған жоқпыз. Біздің басты мақсатымыз қазақ тарихындағы жабық болып кел­ген мәселелерді, Алаш тарихын, ашаршылық, ұжым­дастыру, халық көтерілістері, қуғын-сүргін, т.б. ақтаңдақтарды ашумен айналысу болды. 1929-31 жылдардағы Кеңестік жүйеге қарсы ұлт-азаттық қозғалыстары алғаш рет терең зерттеліп, ғылыми бағасын алды. Зорлап отырық­шыландырудың зардаптары да зерттеу нысанына ілікті. – Бұл жұмыстар жүйелі жүргізілді ме, жоқ әлде жекелеген зерттеулер ме? – Жалпы Тәуелсіздік алғаннан кейін мем­лекет тарапынан қазақ тарихын жазуға айрықша көңіл бөлінді. Тәуелсіздік рухы жұрт­шылықтың тарихи санасын қозғап, туған тарихымызға деген зор құлшыныс туғызды. Сол кезде ҚР Жоғарғы Кеңесі жа­ны­нан мемлекеттік комиссия құрылып, жазықсыз қудаланғандарды ақтау жұмысы­мен айналыстық. Ұлттық қауіпсіздік коми­тетінің архивінде отырып, талай құнды құжаттарды анықтадық. Ол жылдары қоғамның қолдауы күшті болды, БАҚ-тағы әрбір мақаланы тал­қылап, телефон шалып, белсенді пікір білдіріп отыратын. Түрлі демократиялық қозғалыстар құрылып жатты. Осылайша ұлттық мүдде тұрғысынан ойлайтын тарихшыларға кең жол ашылды. – Сіз ежелгі кезең мен орта ғасыр­ларды да, одан бергі тарихты да зертте­діңіз. Енді, бүгінгі күн тұрғысынан қара­ғанда, қазақ тарихының зерттелмей қалған кезеңдері бар ма? – Қазақ тарихында қазір екі мәселе толық зерттелмей отыр. Біріншісі – қазақтың шығу тарихы, яғни, «қазақ деген халық қайдан шықты» деген мәселе. Қазақты құраған 45-47 тайпа бар, ал, олардың әрқайсысы қайдан шықты? Түркі қағанатынан шықты деп жалпылама айта салған оңай, әрине. Ал, енді, қазақ деген халықтың құрамындағы рулар мен тайпалар қалай қалыптасты, неге дәл осы рулар қазақ деген халықты құрады, міне, осы мәселенің басы ашылмады. Бұған қазір қызығушылық та аз. Ауыл-аймақтағы шежіреші қарттар азайды, біразы жасы келіп өмірден өтті. Бірақ, шежірені кәсіби тарихшылар әлі менсінбейді. Ал, ше­жі­рені игермей қазақтың тарихшысы бола алмайсың. Өйткені, қазақта жазба деректер жеткіліксіз. Шежірені пайдаланбай қазақ тарихының башқұрттың, татардың, өзбектің тарихынан қандай ерекшелігі бар екенін ажырата алмайсыз. Мысалы, әзербайжан Оғыз қағанатынан шыққан, қазақты да оғыз қағанатынан шығарып қоямыз. Онда, олар неге әзербайжан болып кетті, біз неге қазақ болдық? Өзбектерді де, өзімізді де көшпелі өзбек ұлысынан шығарамыз, ал, қазақ пен өзбектің тарихы бір емес қой. Өзбектің құрамында жаңағы 183 ру жоқ, ал, қазақ әлі күнге дейін «Ассалаумағалейкум!»десең, елің кім деп сұрайды. Яғни, қазақтың мен­талитетіне сай, ерекше, ешкімге ұқса­майтын ғажап тарихы бар. Ал, біздің тарихшылар дәстүрлі деректерді игермеді. Мысалы, Өтей­бойдақтың «Шипагерлік баянында» ежелгі албанның шежіресі жазылған, осындай деректер әлі ескерілмей отыр. Араб, парсы, қытай деректері шын мә­нінде жанама деректерге жатады. Олар нағыз қазақтың тарихын бере алмайды. Айталық, сол елдің бір саяхатшысы қазақ жерімен жүріп өткен де, жолшыбай кездес­кен­дермен сөйлесіп, естігендерін жазып ал­ған. Бұқара халықпен араласып, жергілікті рулардың ішінде ұзақ уақыт тұрған жоқ. Сіз Еуропаға саяхаттап барсаңыз, бірнеше күнде көргеніңізді жазасыз ғой, сол сияқты. Бірақ ол алғашқы әсер ғана. Халықтың тарихын білу үшін сол жерде тұру керек. Міне, сондықтан, жаңағы шетелдік деректерді тек жанама дерек дейтініміз содан. Ең алдымен өзіміздің төл деректерімізге, ру-тайпалардың тарихына сүйену керек. Жүз томдық «Бабалар сөзі» тұр, соны игеру керек. Мәселен, Есім хан туралы бірнеше дастан бар, салыстыра қарағанда жазба деректерден ауытқыған тұстары шамалы. Демек, тарихымызды жазу үшін ұлттың өзіндік ерекшеліктерін ескеру маңызды. Қазақтың ұлттық тарихы қазақ деген халықтың шығу тарихын түгендеген кезде ғана жазылады. Мен жуырда «Қазақ халқының шығу тарихы» деген кітап жазып, баспаға тапсырдым. Ол кітап 300 бет болса да алғашқы қадам ғана. Қазақ деген халықтың тарихын үш жүз бетпен жазып бере алмайсың ғой. Қазақтың шығу тегі туралы тарихтың өзі кемінде 50-60 томды қажет етеді. Ал, енді, екінші зерттелмей отырған мәселе – мемлекет тарихы. Мысалы, қағанаттар кезеңі толық анық­талған жоқ. Қарлұқ қағанаты деген бар, қалаларды дамытты, исламды енгізді дейміз.Үш қарлұқ деген таза көшпелі тайпалар, Жібек жолы бойындағы қалаларды басып алған. Кейін сол қалалардың бәрі қарлұқтың қаласы болып шыға келді. Біз сөйтіп шындықты жазудың орнына қарлұқтар қаланы дамытты деп жазамыз. Қазақтың 47 тайпасының да, 183 майда руының ішінде де «Қарлұқ» деген ру жоқ. Ал қырғызда, өзбекте, түркменде, анау Қашқарияда бар. «Қарлұқ» деген түркі халқы болғанмен қазақ халқын құраған тайпа емес. Түркеш «қағанаты» деген бар, бірақ, шежірелік деректерде «Түркеш Сарыүйсін» деп тұр ғой, яғни, халыққа таралған аты – Сарыүйсін. Тойды Сарыүйсін бастаған қазақта. Мен кітаптарда Түркеш емес, Сарыүйсін деп жаздым, бірақ, «мынауың дұрыс екен» деген адамды көрмедім. Бізде халқымыздың шығу тарихы мен мемлекет тарихын жазатын тарихшылар шықпай жатыр. Жас мамандар даярлануда, магистр, Phd докторларға тақырып беріп жатырмыз. Бірақ, бәрінің көңілі алаң, ойында ең алдымен тұрмыс мәселесі, баспана, т.б. Оларды сен халықтың тарихын жазбадың деп сөге алмайсың. Әрине, қазақ аман болса болашақта жақсы тарихшылар шығады. Заман ағымының өзі солай, бірінші кезекте техникалық ғылымдар, жаратылыстануды дамыту, ел экономикасын көтеру керек. Бұл, енді, уақытша мәселелер, біртіндеп тұрмыс мәселесі шешілгеннен кейін жастар ғылыммен шындап айналысатын болар. – Қазақ тарихының ең қасіретті кезе­ңі­нің бірі – 1920-30 жылдардағы халық көтерілістері мен ел басына түскен нәу­беттерді зерттеумен айналыстыңыз, кі­таптар жаздыңыз. Осы ретте, «халқымыз тарихтан сабақ алды ма?» деген сұрақ туады. Өйткені, бүгінгі мінез-құлқымыздағы көптеген теріс көріністер сол кезеңнің жаңғырығы сияқты. – Меніңше, сабақ ала қойған жоқ. Халқы­мыздың жартысына жуығы қырылып қалды, қалғанының өзі кейіннен партияның ық­палынан шыға алмады, шолақ белсенділер пайда болды. Ұлттық менталитет солай өз­герді. Қазақ көшпелі өркениеттен шыққан ғой, сана-сезімі ерлік рухымен қалыптасқан халық. Отан соғысы кезіндегі қазақтың ерлігіне таңғаламын. Ашаршылықтан, қуғын-сүргіннен қаусап шықса да «Сталин үшін, партия үшін» деп жан аямай соғысты. Көшпелі қоғам үшін билік сакральды, яғни, жоғарыдан айтылған сөзді заң сияқты қабылдайды. Билердің сөзіне имандай ұйығаны да содан. Сталин айтса бітті, қазақ бірден сенді, Отанды қорғау керек десе қорғады. «Бұл билік маған не істеді, ата-бабам қырылып қалды, бауырымды халық жауы деп атып тастады» демейді. Міне, сондай сенгіш, еліктегіш халықпыз. Қазақтың санасында осындай тарихи ерекшелік бар. – Алғаш тарихқа қызығу­шылы­ғыңызға жол ашқан ауыл мектебіндегі музейдің тағдыры не болды? – Ол музейге мен қайтып соға алмадым. Мектеп тұр, музейдің жұрнағы бар деп естимін. Ол музей ары қарай жандану үшін тағы бір Омарбеков бару керек қой. Жалпы, ежелгі кезең мен ортағасырлар тарихын жергілікті халық тұрмақ, өзіміздің тарихшылар да жете түсінген жоқ. Бес томдық тарихта ортағасырлар тым жұпыны жазылған, ру-тайпалар туралы еш мәлімет ала алмайсың. Қазақтың қалыптасу тарихы жалпылама баяндалған. Мәселен, біз Күлтегінді құрметтейміз, ал, бес томдықта Шығыс түркі қағанатының тарихы жоқ. Күлтегін мен Білге қаған екінші Шығыс Түркі қағанатының қайраткерлері емес пе? Біздің кәсіби тарихшыларымыз өз тарихын дұрыс жазбай жүргенде, жергілікті халықты қалай кінәлайсың. – Қазір немен айналысып жүрсіз? – Бізде қазір шетелдік басылымдарда мақала жариялау басымдық алды. Яғни, сіздің еңбегіңізден шетелдіктер көп үзінді алатын болса, сонда сіз ғалым ретінде бағаланасыз. Сондықтан, ағылшын тілінде жариялануға күш салып жатырмыз, бұл көп уақытты алатын шаруа. Сонымен бірге, қазақ тарихын ағылшын тілінде жазуға көңіл бөле бастадық. Мәсе­лен мен Еуропаның тарихшыларымен араласам, олар біздің тарихымызды біле бермейді. Шетел университеттеріндегі ғалымдардың қазақ тарихынан хабары жоқ. Сондықтан, әлі көп жұмыс істеу керек. Біздің Ежелгі өркениеттерді зерттеу орталығы менің же­тек­шілігіммен 4 томдық ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі қазақ елі тарихын жаз­дық. Жақында орыс тілінде шығады. Бұл негізі ЖОО-ға арналған оқулық. Алдағы уақытта осы еңбекті ағылшын тіліне аудару керек. ҚР Президенті әкімшілігі қолдау жасап, арнайы қаржы аударып отыр, жұмыс істеуге толық мүмкіндік бар. Енді, осындай кітаптарды ағылшын тіліне аударып, шетелдік оқу орындарының кітапханаларына жіберу керек, таныссын, оқысын. Содан кейін барып, олармен біздің тарих туралы сөйлесуге болады. Тағы бір мәселе бар. Біздің қазақтың тарихын жазудағы үлкен бір қателік – кім үшін жазып отырмын деп ойланбаймыз. Мақала немесе кітап жазып отырған адам бұны кім оқиды деп ойлану керек қой. Мен өмір бойы өз студенттеріме, ЖОО-дағы тарих факультеттеріне арнап жаздым. Кәсіби тарихшы көп томдық жаза ма, әлде бір томдық жаза ма, кімге арнап жазып отырғанын білуге тиіс. Ол кітаптың оқыр­маны болуы керек. Ауыл, аудан тарихын жазсаңыз жер­гілікті өлкетануға пайдаланатын­дай етіп жазыңыз. Ал, бізде қазір кімге, не үшін кітап шығарып отырғанын білмейді. Тарихты бұрмалап жатқанымен шаруасы жоқ. – Академик Зейнолла Қабдолов «Әде­биет – ардың ісі» деген екен. Ал, тарих ше? – Шынын айту керек, мен кезінде тарихты «сарай ғылымы деп айтса намыстанбаймын» дедім. Тарих көптеген елде мемлекеттік идео­логияның құралы, соған қызмет ететін ғы­лым, бұрынғыша айтқанда сарай ғылымы. Қазір, тарих мемлекеттік қолдаусыз өмір сүре алмайды, мәселен осы орталықты ертең қар­жыландырмай қойсыншы, жұмыс тоқтап қалады. Ғылыммен шұғылдану қаржыны қажет етеді, архивте отыру керек, ғылыми іссапарға шығып, конференцияларға қатысу керек дегендей. Тарих әлі күнге мемлекеттік идеоло­гияның шылауында екендігінің нақты көрінісі – ЖОО-ларда «Қазіргі заманғы Қазақстан тарихы» деген пәннің енгізілуі. Бұрын барлық факультеттерде ежелгі дәуірден бастап оқытылатын, қазір оны жойды. Жалпы, қазақ тарихы шынайы, еркін жазылуы үшін, нағыз көпшілік оқитын тарихқа айналуы үшін, біріншіден, дәстүрлі деректер негізінде, халықтың ерекшелігін ескеріп жазу керек. Екіншіден, физика, химия ғылымдары секілді өз бетінше, мем­лекеттің қолдауынсыз дами алатын болуы керек. Ал, қазір қазақтың тарихы еліміздегі жүздеген компанияның біреуіне керек емес. Қазақтың ауқатты азаматтары қолдау жасайын демейді. Бұл қазақ тарихының мән-ма­ңызын шенеуніктерден бастап қарапайым адамдарға дейін әлі түсіне қоймағанын көрсетеді. Яғни, тарих баяғысынша идеология құралы ретінде қабылданып отыр. Шын мәнінде, кез келген мемлекетте тарих іргелі ғылымға айналғанда ғана шынайы тарих жазылады. Ең бастысы, тарих саясатсыз өмір сүре алатын ғылым, дүниежүзінде солай. Дегенмен, мемлекеттің саясаты дұрыс, еліміз даму үстінде. Болашақта тәуелсіз Қазақстан дамыған ел қатарына кіреді. Сол кезде «жаңа тарихшылар шығады» деп үміттенемін. Олар Омарбековтің жазғанына сын көзімен қарауы мүмкін, солай болуы керек те. Өйткені, менің өзім екі жүйенің тарихшысымын, жарты ғұмырым коммунистік жүйеде өтті. Тарихшы ретінде менің кем­шілігім мынада, коммунистік жүйені сынай отырып, қазақ тарихын сол жүйемен салыстырып жазам. Міне, көрдіңіз бе, ескі са­на­ның сарқыншағы бар. Қалай болғанда да біздің санамыз өткенмен тығыз байланысты. Сіз өмір сүрген орта демократиялық қоғам болса, сіздің тарихыңыз да демократиялық болады, мысалы, тоталитарлық жүйеде өмірге келгендер компартияны мақтап жазды, т.с.с. Яғни, заманың қандай болса, тарихшың сондай болады, тарих та солай жазылады. Шындықтан аттап өте алмайсыз. Мен өзімді бәрібір өтпелі кезеңнің тарихшы­сымын деп санаймын. Болашақта тарихты ешқандай жүйемен салыстырмайтын, тек шынайы жазатын тарихшылар қалыптасады. Ал, мен бүгін сол ғылымға көпір салып жатырмын деп есептеймін. Ақын Қасым Аманжоловтың «Сен нет­кен бақытты едің келер ұрпақ, Қараймын келбетіңе мен таңырқап. Жаңғыртып жер са­райын сен келгенде, Көрпемді мен жатармын қырда қымтап» дейтін өлеңі бар ғой. Сол айтпақшы, дамыған, демократиялық Қазақстанда өмір сүретін тарихшылар қандай бақытты деп ойлап қоямын. Оларда қаржы проблемасы, ешкімге жалтақтау деген болмайды. Ғылымға деген құштарлық материалдық жағдайға тәуелді емес болады. «Шіркін-ай» деп, сол кездің тарихшысына шын қызығамын. – Ол заман тезірек келетініне сенесіз ғой. – Иә, ол заман келеді, «қой үстіне боз­тор­ғай жұмыртқалайтын заманға» ата-бабаларымыз да сенген, біз де сенеміз. – Әңгімеңізге рахмет!

Дина ИМАМБАЕВА, «Ақиқат» журналының бөлім редакторы