• Тарих толқынында
• 28 Ақпан, 2023

МҰХАММЕД ХАЙДАР ДУЛАТИДЫҢ ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСІ

Тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық мәдени-рухани құндылықтарын қайта жаңғыртуда педагогика ғылымының алатын орны ерекше екені сөзсіз. Философиялық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтану әдебиеттерін талдау барысында қазіргі педагогика ғылымының қалыптасуына зор үлесін қосқан  бірқатар ірі тарихи тұлғалардың идеялары соңғы уақытқа дейін педагогика тарихы мәселелерімен айналысатын зерттеушілердің назарынан тыс қалып келгенін аңғарамыз. Олардың ішінде Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұни, Қадырғали Жалайыри, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, Мұхаммед Хайдар Дулати сынды ғұламалар бар.

Бұл тұрғыда XVI ғасырдың бірінші жартысындағы көрнекті ғалым, тарихшы, ойшыл, мемлекет қайраткері, ақын Мұхаммед Хайдар Дулатидың тарихи мұрасының ерекше маңыздылығы қазақ  мемлекетінің қалыптасу тарихын объективті және егжей-тегжейлі көрсетуімен айқындалады. Қазақ мемлекеттілігі ерекше құндылық болып табылады, өйткені соңғы орта ғасырдың өзінде ғалым қазақ мемлекеттілігінің тарихын объективті түрде аша алды, оның ортасында тәлімді тәрбиемен қалыптасатын білімді тұлға тұрды.

Мұхаммед Хайдар Дулати – XVI ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген көрнекті ғалым, тарихшы, ойшыл, мемлекет қайраткері, ақын [1; 10 б.]. Білімі терең, эрудициясы жоғары, бірнеше тілді еркін меңгерген ғалымның шығармашылығы сол дәуірдегі мәдени процестің озық дәстүрлерін, жоғары әдеби стильді, көптілділікті бойына сіңірген кемел тұлғаның озық үлгісі болып табылады. Соңғы орта ғасырлардағы мәдени дамудың, білім-ғылымның жоғары деңгейі М.Х.Дулати еңбектеріндегі білімге деген қажеттілікті, ғылымға құштарлықты, ғалымдардың, рухани тәлімгерлердің қоғамдағы жетекші рөлін ұғыну  сынды маңызды педагогикалық категорияларды белгілеп көрсеткенінен айқын аңғарылады.

М.Х.Дулатидың өмірі мен шығармашылығын зерттеу халықтың тарихи жадын тереңдетіп қана қоймайды, сонымен қатар, ұлттық менталитеттің шығу тегі туралы түсінік қалыптастырады, материалдық және рухани тәжірибені халыққа беру идеялары мен принциптерін қалыптастырады. Қазақтардың сан ғасырлар бойы этникалық тұтастығын, ұлттық ерекшеліктерін сақтауға мүмкіндік берген басқа да жағдайлармен ұштастыру мәселелері туралы ақпараттандырады.

Мұхаммед Хайдар Дулатидың философиялық-педагогикалық көзқарастарының қалыптасуының идеялық бастаулары ғалым өмір сүрген кезеңнің әлеуметтік факторларына тікелей байланысты.  Ортағасырлық мәдениет жалпы білімге деген ұмтылыспен сипатталады. Бақуатты отбасылар арасында балаларды жан-жақты тәрбиелеуге үлкен мән берілді. Мұхаммед Хайдар Дулатидың тамаша білім алып, мемлекеттік салада айтарлықтай жетістіктерге жетуіне бір жағынан беделді отбасыдан шығып, білімнің қолжетімді болуы да өз септігін тигізді. Екінші жағынан, ойшылдың тағдырында өз заманының білімді адамдарымен тығыз жеке қарым-қатынасы және кейінгі орта ғасырларға тән ерекше философиялық ізденісі үлкен рөл атқарды.

Дулати дүниетаны мен адамгершілік ұстанымдарының қалыптасуында рухани тәлімгер, әкесінің өзіне тауып берген алғашқы ұстазы үлкен рөл атқарды. Ол Хафиз Мирим деген ақылды, тақуа адам еді. Ғалым ұстазы туралы: «Расында, ол тақуа, Құранды жатқа оқитын, қарапайым, түрлі қасиеттерді бойына сіңірген кісі еді. Құранды назды әуенмен оқитын, арабша жазуды білетін. Әкем оны ерекше бағалаған. Маған да Құран мен каллиграфияны үйретті», - деп жазады [2; 24 б.].

М.Х.Дулатидың сопылықтың гуманистік мұраттары, ортағасырлық философтардың космополиттік идеялары негізінде қалыптасқан дүниетанымдық концепциясы оның педагогикалық көзқарастарының негізі болды. Мұхаммед Хайдар Дулати мұрасы педагогикалық ілімдер тарихында әлі өз орнын ала қоймағанымен, ойшылдың шығармашылығы айтарлықтай көп қырлы және көп мағыналы екені даусыз. Ғалым өз еңбектерінде ғалам, әлем мәселелеріне қатысты қызықты философиялық аспектілерді қозғайды. Сондай-ақ, сенім мен парасаттың арақатынасы, отбасы тәрбиесі, оқыту мен тәрбиелеудің маңыздылығы, мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас туралы педагогикалық ойлар айтылады. Ал ғалымның атақты шығармасы «Тарих-и Рашиди» кітабында мамандардың назарын аударарлық бай әдеби-лингвистикалық материалдар бар.

Ғалымның педагогикаға қатысты арнайы еңбектер қалдырмағаны белгілі. Бұл фактінің қарапайым түсіндірмесі бар. Педагогика ғылыми танымның ерекше саласы ретінде тек XVII ғасырда ғана көзге түсті, сол уақытқа дейін философия аясында жемісті және қарқынды дамыды. Педагогикалық терминдер арнайы бөлінбеді, бірақ соған қарамастан, ерте орта ғасырлардың өзінде-ақ жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқытудың белгілі бір принциптері, идеялары, ережелері мен нормалары болды, олар ғылыми трактаттармен бекітіліп, оқу құралы ретінде қарастырылды [3; 14 б.].Одан кейінгі ғасырларда ғұламалардың бәрі де өз еңбектерінде педагогика мен психология мәселелерін көтеріп, оларды шешу жолдарын ұсынды. Орта ғасырлардағы ағартушы, озық мемлекет және қоғам қайраткерлерінің бірі, педагогикалық ой-пікірлері өз шығармашылығында біршама көрнекті түрде көрініс тапқан ойшыл-ғалым М.Х.Дулати да бұл дәстүрді айналып өтпеді. Осылайша ғылыми ортада Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди» тарихи еңбегінің авторы ретінде танылды. Бұл еңбектің тарихи мазмұнының астарында терең философиялық аспекті де айқын аңғарылады.

М.Х.Дулатидың педагогикалық идеяларын білдіретін ең маңызды еңбегі XV-XVI ғасырларға тиесілі «Тарих-и Рашиди» (30-дан астам тізімдер мен түркі тіліне аудармалары бар) еңбегі болды. Бұл туынды ғалымның замандастары – тарихшылар, философтар (Ахмад Рази, Бабыр, Махмұд ибн Уәли)жоғары бағалаған әйгілі еңбек. Қашқар билеушісі Рашид ханның атынан жазылған Дулатидың бұл еңбегі сол күндердің өзінде-ақ бүкіл әлемге әйгілі болды.

Ғұлама өзінің атақты «Тарих-и Рашиди» тарихи трактатында рухани тәлімгер ретінде адам мәселесін, оның ғаламдағы, қоғамдағы орнын, өзін-өзі жетілдіру мәселелерін, ақиқатқа апарар жолды, тәрбие мәселелерін қозғап, адам баласына деген көзқарасын негіздейді. Ерте орта ғасырлардағы көптеген шығыс ғалымдарының ғылыми еңбектері секілді Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидың бұл еңбегі де оқу-тәрбие құралы ретінде қызмет етті. Өзбек ғалымы Х.Х.Тілешев былай деп жазды: «... Шығыс ғалымдарының кез келген ғылыми трактатында ғылыми ой-пікірлермен қатар педагогикалық ой-пікірлер, адамгершілік нұсқаулар, білімді тәжірибеде қалай қолдану керектігі туралы кеңестер бар. Психологиялық-педагогикалық пайымдаулар ғылыми мазмұнды құруда да, беру тәсілінде де көрініс тапты. Шығыстың ғылыми ой-пікірінің дамуының бұл сипатты белгісі «Тарих-и Рашиди» тарихи кітабына да тән. М.Х. Дулатидың тарихи баяндауы жастарға білім мен тәрбие беру мәселелеріне қатысты философиялық ой толғауларымен, тәрбиелерімен және практикалық кеңестерімен ұштасады»[4; 23 б.].

Дәстүр бойынша әрбір философ абстрактілі метафизикалық мәселелермен қатар, практикалық міндеттерге де еріксіз бет бұрды, оның бірі, сөзсіз, жас ұрпақты тәрбиелеу, ғасырлар бойы жинақталған рухани және материалдық тәжірибені беру, ғылымды болашақ ұрпақ үшін теориялық және практикалық тұрғыдан дайындау.  Мұхаммед Хайдар педагогиканың жалпы мәселелерін арнайы дамытпай-ақ, тәрбиелік аспектісін өз еңбегінің маңызды мақсаты деп қарастырды.

Тәрбиелік аспекті автордың ұрпаққа мемлекет тарихы, ұлы бабалардың ерліктері, туған халқының салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы туралы білімді жеткізуге деген ұмтылысынан байқалады. Нағыз ұстаз, рухани тәлімгер болған Мұхаммед Хайдар Дулати кітабының ұрпаққа тәрбие беретін мықты құрал ретінде қабылданып, ізгі істерге жетелейтін, «жаман істерден тыйып», имандылыққа, парасаттылыққа тәрбиелеуге септігін тигізер құнды еңбек екені сөзсіз. Дулати шығармашылығының тәрбиелік негіздерін қазіргі ұстаздардың тәрбие құралдарының арсеналын толықтыра алатын педагогикалық білімнің қайнар көзі ретінде қарастыруға болады.

Педагогикалық ілім тарихында адамгершілік категориялары мен ізгі қасиеттері бар кемел тұлғаны тәрбиелеу дәстүрлі тақырыпқа айналған. Қоғамдық мұрат мәселесін шеше отырып, М.Х.Дулати ізгілік пен биік адамгершілік қасиеттерімен ерекшеленетін «иманды» хан бейнесінде ұсынады. «Кемел адам» идеясының басы сопылық мәдениеттен бастау алады. Сопылар түсінігінде «Кемел адам» – ол үшін өмірдің мәні болып табылатын ақиқатты тану жолын таңдаған адам. Мұхаммед Хайдар концепциясы ең алдымен «Кемел тұлғаның» ізгі мінезі, әлеуметтік болмысы маңызды екенін алға тартқан сопыларға қарағанда, Шығыс философтарының идеяларына жақынырақ.

Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидың педагогикалық көзқарастарына сопылықтың озық және батыл идеяларының өзіндік әсері болды.Сопылық ілім ғалымның ұмтылыстарының гуманистік бағытын, еркін ойлауын, демократиялық көзқарасын айқындады. Сопылар адамды және оның ең жақсы рухани қасиеттерін дәріптеп, адамдарды жақсылық пен әділеттілікке, жомарттыққа, даналыққа, еңбексүйгіштікке, адалдыққа, нәпсі ләззаттарынан аулақ болуға, ұсақ-түйекке қанағат етуге шақырған. Бұл прогрессивті тенденциялар сопылық идеяларды өте танымал етті.

М.Х.Дулатидың педагогикалық көзқарастарының көптеген маңызды аспектілері дәл сопылық идеологияға негізделген. Расында да, тәлім-тәрбие мәселелері сопылық трактаттар мен поэтикалық шығармаларда кеңінен көрініс тапқан. Сопылықтың тәлім-тәрбиелік принциптерінің негізі «дүние өз табиғаты бойынша Құдайдан еш айырмашылығы жоқ, шын мәнінде Құдайдың өзі» деген идеяда жатыр [5; 19 б.]. Адамның өмірлік міндеті, сопылардың пікірінше, өз болмысын түпкі себепке бағыттау, мүмкіндігінше соған ұқсауға тырысу. Адамның ең жақсы қасиеттерін асқақтатуда, адамның өз тағдырындағы белсенді рөлін мойындауда, барлық адамдардың теңдігі туралы космополиттік идеяда көрініс тапқан сопылық гуманистік идеалдар Дулатидың педагогикалық шығармаларында айқын көрінеді. Ұстаздың моральдық сипатының рөлі туралы мәселені Мұхаммед Хайдар өз еңбегінде терең талдайды.

Мұхаммед Хайдар Дулати өз кітабында орта ғасырларда адам тәрбиесінде жетекші рөл атқарған дін мәселелеріне жиі тоқталады. Тарихи білімі терең философтың сопылық мұраттарға адалдығы ғалымның философиялық-педагогикалық концепциясын айқындаған дүниетанымының демократиялық, гуманистік сипатын айғақтайды. Кемел тұлға ұғымы, әділ билеуші туралы ой-толғаулар Шығыс философиялық-педагогикалық ой-пікірлерінің тарихында түйінді орын алады. Шығыс гуманистеріне ілесе отырып, М.Х.Дулати әлеуметтік әділеттілік мәселесін өз еңбегінде гуманизм, адамгершілік, әділеттілік тұрғысынан шешуге тырысады [6; 2 б.].

Шығыс гуманистері сияқты Дулати да білім беруді адамның адамгершілік, интеллектуалдық қабілетін қалыптастыратын, адамгершілікке, бақытқа жетелейтін сенімді бағдар деп есептейді. Ортағасырлық ойшылдардың педагогикалық концепциясының орталық өзегі, адамгершілік, білім, шындық пен адам жанын зерттеудің, тәрбие мәселелерін зерттеудің кілті болып табылатын парасат идеясы да М.Х.Дулати теориясының өзегін құрайды. Педагогикалық ілімдер үшін дәстүрлі тұлғаны тағайындау, бақыт туралы мәселені Мырза Хайдар жеке тұлғаның әлеуметтік мәні тұрғысынан әділеттілік, гуманизм, мейірімділік сынды адамгершілік категорияларына бөлу арқылы шешеді. Дулати теориясы біздің ойымызша ғалымның, мемлекет қайраткерінің жеке адамдарға, әртүрлі әлеуметтік топтарға, мемлекеттің саяси-әлеуметтік өміріндегі құбылыстарға жалпы адамзаттық құндылық қатынасын білдіретін философиялық кредосы. Ерте орта ғасыр ғалымдарының педагогикалық тұжырымдамаларының басқа да көптеген аспектілері М.Х. Дулати еңбегінде, әсіресе, еңбекке баулу, эстетикалық тәрбие беру мәселелері, мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас мәселесінде жіті қарастырылады. Көптеген ірі орта ғасыр ғалымдары мен Мырза Мұхаммед Хайдардың ойлары мен идеяларының үндесуі де осы тұстан байқалады.

В.К.Бишімбаевтың пікірі бойынша, «Тарихи уақыт, дәуір тек экономикалық, әлеуметтік-саяси институттармен ғана емес, сонымен бірге, адамның ерік-жігерімен, әрекетімен, ақыл-ойымен және менталитетімен анықталады» [7; 16 б.]. Мойындау керек, бүгінгі біз өмір сүріп жатқан өте күрделі  кезеңде, тіпті саяси тұрғыдан да сындарлы тарихи дәуірде әлемге түркі тілдес халықтарын танытқан қасиетті ұлы есімдердің тұтас галереясын құрған біртуар тұлғалардың еңбектері мен шығармашылықтарын зерттеу өте үлкен өзектілікке ие. Әсіресе, жаһандану көшіне ілесіп, рухани жаңғыру процесін жүзеге асырып жатқан тәуелсіз жас мемлекетіміз үшін ғұлама ғалымдарымыздың шығармашылығын зерттеу, тарихи еңбектерінің өзегін талдау ұлт мұратына бағытталған маңызды қадам. Бұл тізімге Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Қадырғали Жалайыри, Мұхаммед Хайдар Дулати сынды ақындар, ғалымдар, ойшылдар, рухани тәлімгерлер және т.б. көрнекті тұлғалар кіреді. Ұлт мақтанышына айналған бұл ғалымдардың есімдерін қалпына келтіру, олардың мұраларын өз дәуірінің призмасы арқылы зерделеу –  ұлттық мұратымыз.

Ғалым, тарихшы, қоғам қайраткері Мұхаммед Хайдар Дулати – өз заманының жарқын тұлғасы. Ғалым еңбектерінің ішіндегі ең іргелі еңбек – «Тарих-и Рашиди» кітабының педагогика ғылымына қосқан пайдасы орасан зор. М.Х.Дулати шығармашылығы адамгершілік ізгі қасиеттерді, патриоттық сезімдерді, әскери дағдыларды, рухани мұраттарды және эстетикалық талғамды тәрбиелеу мәселелеріне көңіл бөлуінің негізін құрайтын соңғы орта ғасырлардағы негізгі ағымдардың көрінісін береді. Ал бүгінгі білім беру саласы жас ұрпақты білімді, тәрбиелі етіп қана қоймай, бәсекеге қабілетті, ізденімпаз, еңбекқор, қиындыққа төзімді, мақсатына адал, адамгершілік қасиеттері мол кемел тұлға етіп шығаруды көздейді. Жаңартылған білім саласының бұл талаптарына қол жеткізудің негізі ғалым еңбегінде жүйелі келтірілген.

Әрине, орта ғасырлардағы оқу-тәрбие процесінің мақсаттары мен құралдарын таңдауға әсер етіп, білім беру, тәрбиелеу және оқыту жүйесін анықтаған ислам мәдениеті болды. Сол себепті де, ғалымның «Тарих-и Рашиди» кітабында діни ілімдерді талдауға елеулі орын берілуі бекер емес.

М.Х.Дулатидың көптеген көзқарастары сияқты оның «Кемел тұлға» концепциясы, кемел тұлғаның тәрбиесі туралы теориясы да жалпыадамзаттық мәнді ашады. Сондықтан бүгінгі күнге дейін өзектілігін жойған жоқ. Бүгінгі педагогика саласында да кемелдікке ұмтылған ұрпақ тәрбиелеу білім саласының маңызды бағытына айналып отыр. Осы мақсатқа жетуде Дулати теориясына арқа сүйеу, ғалым шығармашылығына негіз болған озық ойларды пайдалану, өмірде қолдану үлкен пайдасын бермек.

Ойшылдың  білім, жалпы адамзаттық бақытқа жету идеялары, білім мен ғылым, мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас, татулық пен достық туралы ойлары Шығыстың педагогикалық мәдениетінің маңызды құрамдас бөліктері болып табылады. Бұл ерте орта ғасырларда ғұмыр кешкен ғалымның педагогикалық ойы демократиялық бағытта өрбігенін көрсетті.

М.Х.Дулатидың тарихи мұрасының педагогикалық әлеуетін зерттеу жұмысы әлі де болса арнайы оқу-әдістемелік әдебиеттермен толықтырылған тереңірек және кеңейтілген зерттеуді қажет етеді. Десе де, ғалымның мұрасы қазіргі педагогиканың өзекті мәселелерін шешуде, оның ішінде азаматтық-патриоттық мұраттарды тәрбиелеуде, эстетикалық талғамды дамытуда, конфессиялық құндылықтарды жаңғыртуда, жастардың әлеуметтік апатиясын жеңуде және т.б. әлеуметтік мәселелерде кең қолданыс тауып отыр. Бүгінгі педагогика ғылымында қолданыс тауып отырған негізді теориялардың үлкен үлесі де Мырза Хайдар Дулатидың  «Тарих-и Рашиди» кітабына тиесілі.

Бағлан ОРЫНБАСАР,

«Дулатитану» ғылыми-зерттеу орталығының аға ғылыми қызметкері

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. –Алматы: М.Х.Дулати қоғамдық қоры, 2003. -616 б.

2.  Әл-Фараби. Тарихи-философиялық трактаттар. – Алма-Ата: Ғылым, 1985. -622 б.

3. Алиева Д.А. Идейные истоки формирования философских и педагогических взглядов М.Х. Дулати // Современные проблемы науки и образования. 2014, № 2.

4. Қазақтар. ІІ т.: Тарихи тұлғалар. –Алматы: «Білік» баспа үйі, 2003. -56 б.

5. Жалбағай Ә., Рамазан Т. Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551) // Әлем Әдебиеті. 2013, № 3. -191-213 б.

6. Қазыбек М. Мұхаммед Хайдар Дулати // Ана тілі. 2012, № 24 (1125). 14-20 маусым. -6-7 б.

7. Келімбетов Н.Түркі халықтарының ежелгі әдеби жәдігерлер:. –Алматы: Раритет, 2011. -432 б.