• Заманхат
• 20 Қыркүйек, 2012

ИСЛАМ ӨРКЕНИЕТІ және ТҮРКІЛЕР

Ислам ЖЕМЕНЕЙ, филология ғылымдарының докторы, Сүлейман Демирел университетінің профессоры

Қазақ тарихына терең үңіліп, шын­дығын тану үшін түркілер тарихын білу керек. Түркі тектес халықтардың ортақ тарихын Исламнан бұрынғы Ежел­гі дәуір және Исламнан кейінгі Ортағасырлық дәуірге бөліп қарастыруға тура келеді. Жазба де­рек­тер бойынша Түркі халықтарының ортақ тарихы мен мәдениеті ежелгі дә­уір – б.з.д. VІ-V ғасырлардан бастап б. з. VІІІ ғасырына дейінгі аралықта «Тұ­ран» деп аталып келді. Ал, VІІІ-XV ға­сыр­лар аралығында ортағасырлық дә­уірде «Түркістан» деген атауға ие бол­ды. Түркілер XІV-XV ғасырларда ұлт-ұлысқа бөлініп, бір-бірінен ажырай бастаса да, «Түркістан» атауы Ке­ңес ода­ғы құрылып, бүгінгі «Орталық Азия» атына ие болғанша аталып келді. Тарихи шындық түркі халықтары жо­ғарыда аты аталған екі дәуірдің тарихына, мәдениеті мен әдебиетіне, рухани құндылықтары мен өркениетіне ортақ. Сол үшін, түркілер Ислам өркениетіне не берді? Ислам өркениетінен қан­дай үлес алды деген сұрақтарға ор­тақ­­­таса жауап беруге де тиіс. Ис­­­лам әлемінде VІІІ-XV ғасырлар ара­лығында дүниеге келген ғылыми жа­ңа­лықтары мен әдеби туындылары әл­ем мәдениеті мен өркениетінің даму ба­ры­сына жаңаша қарқын мен бағыт бер­ді. Соның ішінде, түркінің ұлы ға­лым­­дары мен ақындарының туындылары Ислам өркениетіне мол үлес қосты. Қа­зіргі түріктектес Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Әзірбайжан және Кипр мемлекеттерімен бірге, автономиялық Татарстан, Алтай, Саха тағы басқа түркілер ислам дамуына қосқан үлестері олардың адамзат тарихына жасаған ортақ еңбектері саналады. Түркілердің Ислам тарихына араласуы VІІІ ғасыр аясында басталады. Бұдан кейінгі кезеңде Түркі тарихын Ислам тарихынан бөле-жара қарастыру мүмкін емес. Ислам тарихын рухани билік және саяси билік тұғырынан бес кезеңге бө­ліп қарастыруға болады. Мұхаммед (с.ғ.с) Мұстафаның пайғамбарлық ке­зе­ңінің (610-632) рухани билік, пайғам­бардан кейінгі Ислам халифатын ислам дүниесіндегі саяси билігі ретінде төрт кезеңі бар. Бірінші кезеңі – Ислам тарихындағы ең маңызды кезеңі. Ислам тарихында Мұхаммед(с.ғ.с) пайғамбар қайтыс болған соң, сахабалар кеңесінде (ижмаһ) Әбубәкір(ғ.с) пағамбардың орынбасары ретінде мұ­сылмандардың тұңғыш ха­ли­фасы болып тағайындалды. Екі жыл халифат тағына отырды (632-634). Әбу­бәкірдің қазасынан кейін екінші халифа Омар(ғ.с), (634-644) үшінші халифа Осман(ғ.с), (644-656) төртінші халифа Әли(ғ.с) (656-661) болып сайланды. Олар барлығы жиырма тоғыз жыл Ислам әлемін биледі. Аталған төрт халифа «Рашедин халифалар» (турашыл халифалар) атауымен Ислам тарихында танылды. Екінші кезеңі – Мүавийе ибн Әбусофиян (636-679) құрған Үмеийе әулеттері халифаты 660-750 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең біз үшін халифат әскерінің түркі даласына қадам басуымен ерекшеленеді. Тарихтан белгілі Құтейбе ибн Мүслім «669-715» 704 жылы халифа Әбдімәлік ибн Мәрван(685-705 билік құрған жылдары) тарапынан Хорасан өлкесінің әкімі болып тағайындалды. Ол өлгеннен кейін Уалид ибн Әбдімәлік әкесінің орнына халифат тағына отырған (705-715) жылдары да Құтейбе өз орнында шентағына ие болып қалды. Құтейбе Хорасанға әкім болған соң Ислам араб халифатының Түркі даласына ептеп ене бастауына бастама жасады. Оның бұл бастамасы Харезмнен басталды. Харезм-Амударияның екі жағында Арал көлінің оңтүстігінен Хәзәр «каспий» теңізінің шығысына дейінгі жер­ді алып жатқан өлке. Амударияның шығыс жағалауында орналасқан Кат қаласы орталығы болған. Кейін Кат есі­мі Харезм атымен орын ауыстырды. Бұл өлкені билеп тұрған Харезмшаһ әулеттері арасында тақталастықтың кесі­рінен алауыз­дық туындап, тақ мүд­делілердің бірі Хорасан өлкесінің араб текті Құтейбе ибн Мүслімге хат жазып, Харезмді жаулап алуын сұрады. Құтейбе оның өтінішін орындап 712 жылы билікке қарсы топ­тардың көмегімен ешбір қиындықсыз Харезмді жаулап алды. Одан кейінгі жыл­дар Харезмшаһтар араб халифатына бағынышты болды. Құтейбе сол кездері Бұхара, Самарқан, Соғд, Шаш, Фарғана, Харезм тағы басқа уалаяттарды жаулап алып, Хорасанға қайта оралған соң, Мәрв қаласын Хорасан өлкесінің бас қаласы етіп алды. Сөйтіп ұлы Хорасан өлкесін құрды. Ежелден Тұран «Түркі елі» аталып келген территория Құтейбенің Түркі еліне жасаған жорықтары жеңісті нәтижелерге қол жеткізген соң «Түркістан» атымен ел тарихына енді. Құтейбенің жеңістері де түркілерді толық бағындыра алмады. Үшінші кезеңі – Аббас тегінен шыққан Абдолла Сәффаһ (722-754) Аббаси халифатын (750-1258) құрды. Ислам әлеміне Аббас әулеттерінің халифаты орныққан соң Түркістан да жаңа өзгерістердің куәсі болды. Оның басты себебі 751 жылы бірлескен халифат пен түркі қосыны қытай әскеріне қарсы Атлақ мекенінде ұлы жеңіске қол жеткізгені болды. Сол оқиғадан кейін түркілер Ислам дінін саналы түрде мойындай бастады. 751 жылғы оқиға жөнінде араб тарихшысы Ибн Әсир жазбаларымен қоса қытай жылнамаларында да айтылады. Төртінші кезеңі – Осман ибн Ертұғрол(1258-1326) негізін қалаған Османлы халифаты(1299-1923) бүгінгі Станбул қаласын жаулап алуымен ерекшеленеді. Исламның саяси халифаты әр кезеңде түрлі құбы­лыстары, артықшылығы мен пендеуи кемшіліктерімен әлем өркениетіне, білім мен ғылымына айтарлық үлес қосқаны үшін адамзаттың дүниеуи және рухани өрісін қазіргі уақытқа дейін алға жылжытып келе жатыр. Халифаттың екінші және үшінші кезеңдері арабтардың саяси үстемдігімен бірге араб тілі мен мәдениеті Исламдық дүниетаным арқылы түркі жұртына еніп, бойлады, тамыры тереңге тартты. Содан бастап, түркі даласында әдебиет жаңа түрлерімен қоса жаңа мазмұндағы тақырыптармен де баи түсті. Бұл бастау араб, парсы, түркі мәдениеттерінің тоғысында өзіндік тарихи-саяси ерекше­лігімен күрделеніп тұрды. Оның басты себептерінің бірі – араб тілі исламның бастапқы ғасырларда үстемдік құрып, парсы мен түркі тілдері оның көлеңкесінде қалып қойғандығы еді. Бұл үрдіс екі-үш ғасырға созылып, тіпті парсы-түркі тілдері қолданыстан шығып, жойылып кету алдында тұрды. Сол кезеңде араб тілінің үстемдік құруының бірнеше себебі болды. Оның бастысы – Құран кәрім Алланың сөзі араб тілінде болғандығы. Онымен қатар тағы да үш себеппен байланысты еді. Біріншіден – Мұхаммед (с.ғ.с) Алла тарапынан пайғамбарлыққа тағайындалған соң игі істерінің бірі аударма саласына ерекше көңіл бөлгендігі. Пайғамбар сол заманның өркениетті Грек, Иран, Үнді елдерінің тілін үйренуді жолға қойды. Пайғамбар іргесін қалаған бұл шара одан кейінгі уақытта да өз жалғасын тауып, 850 жылға дейін сол дәуірдің тамаша ғылыми һәм әдеби туындылары араб тілінде сөйлеп үлгерді. Араб тілі Құран кәрімнің негізінде өз заманының ғылыми сөздік қорын байытып, мол қазынаға айналды. Сондықтан, ұлы ойшылдар мен ғалымдар араб тілін қажетсініп тұрды. Әбунәсір Әл-Фараби, Харезми, Ибн Сина, Зәкерия Разимен бірге жүздеп саналатын түркістандық, ирандық ға­лым­дар араб тілінде оқып, жазды. Екіншіден – Ислам халифатының тізгіні арабтардың қолында болғандықтан саяси билікке жақын жүрген түркі мен парсы шенеуніктері де араб тілін үйренуге ден қойды. Үшіншіден – Экономиканың да қарқынды дамуы араб тілінің пайдасына шешіліп тұрғанын Үмеийе халифаты исламдық қағидасынан көре арабтық үстемдігіне пайдаланып отырды. Алайда Араб, парсы мен түркілер арасында ғылымның қарқынды дамуы әрі сол елдердің бір-бірімен жақынырақ қарым-қатынаста болуларына негізгі тірек Ислам діні болды. Араб, парсы және түркі сахарасындағы қалаларда ғылым мен мәдениетке арналған барша халықтарға қызмет көрсететін орталықтар ашылды. Яғни, медреселер, мешіт жанындағы дәрісханалар, ханқаһлар, кітапханалар мен кітап дүкендері жұмыс істеп жатты. VІІІ ғасырдың соңына қарай Бағдат қаласында жүзден аса кітап сататын дүкен мен кітапты көшіретін орталықтар, cондай-ақ, көптеген мешіттердің жанында кітапханалар болған. Ирактағы Маусыл қаласында 950 жылы бір ауқатты кісінің қаржылай көмегінің арқасында үлкен орталық кітапхана салынды. Кітап оқушылар кітаппен бірге қажетті қағазын сол жерден ала алатын еді. Жалпы ор­талық кітапханалар барлық мұсылман қалаларда тәулік бойы толассыз жұмыс істеп жатты. Ислам өлкелерінде ғалым­дар мен ақындар үлкен құрметке ие болғандықтан олар ерекше ықыласпен білімге сусындаған талапкерлерді қала­ның ортақ алаңдарында ашық ауада жинап сабақ өтуді үрдіске айналдырған еді. Сол заманда құлдықта болған адамдар бостандық алып, ұл-қыздарын алты жасынан бастап мешіт жанындағы мед­реселерге беріп оқыта алатын болды, жалпыға арналған медреселерде оқу тегін болған, кейбір медреселерде оқу ақысы болған жағдайда өте мардымсыз ақы төленетін болғандықтан бәріне білім алу мүмкіндігі жасалған еді. Исламның сол бір алтын дәуірінде Иранның Рей, Ирактың Бағдат, Маусыл шаһарларымен бірге Бәсре қаласы, Түркістанда Мәрв, Харезм, Тараз, Баласағұн, тағы басқа қалаларда білім ошақтары көп болған. Үш елдің аумағында жүздеген медресе, кітапхана, кітап дүкендерінің болғаны кітап оқушы қауымның санын арттырып отырды. Бұның өзі үш ел арасына сауда жасап жүрген саудагерлерге үлкен табыс көзі болды. Өйткені, сол дәуірде сауда керуендерінің бір құнды тауары кітап болған. Соның арқасында үш елде де исламдық және ислам қағидаларына негізделген сопылық әдебиет дами түсті. Орта ғасырда ғылым мен әдебиеттің дамуы өте қарқынды жүрді. Сол үшін қазіргі заманда дүниежүзінде араб тілінде алты жүз отыз мыңнан аса қолжазба бар. Парсы тілінде екі жүз мыңға жуық, түркі тілінде он мыңдаған қол жазбалар әлем елдерінің түрлі қолжазба қорларында сақталып келе жатыр. Ислам тарихында бір шындыққа атүсті қарауға болмайды. Ол аталған үш елдің ғылымымен бірге қоғамдық ортасында да араб тілінің үстемдігі еді. Бұл үрдіс Үммейе халифаты (661-750) билік құрған жылдары айрықша ушығып тұрды. Әсі­ресе Үммейе саясатында арабтардан өзге халықтарды кемсіте «Әжәм», – деп атағаны парсы жұртына ауыр тиді. Сол себепті ирандық ұлтшылдар арабтардың ұлттық саясатына қарсы шықты. Соның нәтижесінде Үммейе халифатына қарсы ирандық көтерілісшілерді басқарған Әбу Мүс­лім Хорасани жеңіске жетіп, Үммейе династиясын халифаттан құлатып, Аббас әулеттерінің халифат тағына отыруына сеп болды. Аббас халифаты (750-1258) мұсылман, араб емес ұлттарға ымырашыл саясат ұстанды. дегенмен араб тілінің ықпалынан иран елінде парсы тілі ұмыт болып бара жатқан шақта тілі парсы, діні ислам сұнни ханафи болған Саман әулеттері халифаттың нұсқауы бойынша Хорасан мен Мауароннарде(892-1005 ) әмірлік тізгінін ұстады. Хорасанда әмір болған Мансұр ибн Саман парсы тарихы мен мәдениетіне айрықша көңіл бөлгені соншалық оның басқаруымен ежелгі иран тарихының деректері жинақталып, жаңа парсы дәри тіліне проза түрінде аударылды. Бұл жинақ аталған әмірдің құрметіне « Шаһнаме Мәнсұри» деп аталды. Бұл кітап иранның ежелгі дәуір патшаларының өмірін баяндайтын шығарма еді. Әмір Мәнсұрдың өлімінен кейін ол қолжазба ер жеткен ақын Әбілқасым Фирдаусидің қолына тиді. Ақын « Шаһнаме Мәнсұри» жинағын өзі қосқан қосымша тарауларымен прозадан поэзияға айналдырды. Ел құрметіне бөленген бұл нұсқа «Шаһнаме Фирдауси» атымен бүгінге дейін әлем жұртшылығына әйгілі болып келе жатыр. Шаһнаме жыры иран жұртшылығының құмартуға себеп болып, парсы тілінің жандануына мықты негіз қалады. Фирдаусидің де мақсаты парсы елінің ұлттық санасын ояту еді. Сол үшін Фирдауси «иранның ұлттық» шайыры болып танылады. Фирдаусидің «Шаһнаме» жыры парсы тіліне парсылармен қатар түркі халықтарының да қызығушылығын оятты. Сол себепті, түр­кі ғалымдары мен ақындары парсы тіліне жүгіне бастады. Сөйтіп, түркі тілі араб бен парсы тілдерінің ықпалында өз болмысынан алыстап кете берген заманда түркінің Қара хан әулеттері билікке келіп (840-1212), түркінің ұлттық болмысын сақтап қалу жолы тек қана елінің тіл, дін, діл бірлігі екендігін алға тартты. Сол себепті Қара хан мемлекетінің дінін «Ислам сұнни ханафи» етіп жариялады. Түркі тілінде шығармалар жазылуын ескертті. Бұл кезеңде Жүсіп Баласағұн дидактикалық «Құтты білік», Махмұд Кашғари «Диуан лұғат түрік», Қ.А. Йасауи сопылық сарындағы «Хикмет» туындысын түркі тілінде жырлап шықты. Сөйтіп олар түркілік сананың оянуының жаңа кезеңінің бастау бұлақтары болып тарих жадында қалды. Сол кездегі саяси билік пен зиялы қауым өздерінің көздеген мақсатына жеткеніне тарих куә. Өйткені, түрік халықтары қазіргі уақытқа дейін ислам сұнни ханафи мәзһабта түркі тілі мен әдет-ғұрыптарын сақтап келеді. Сол кезеңдегі әдеби шығармалар әдебиеттің ұлттық идеологияны іске асырудағы маңызды құрал екендігін де дәлелдеп берді. Қ.А.Йасауи түркілердің исламдық дүниетанымын қалыптастыра отырып, Ислам әлемінің мәдени-саяси кеңістігіне өлшеусіз үлес қосты. Қ.А.Йасауи шығармасының артықшылығы да, оның исламдық мазмұнында болғандығы. Қ.А.Йасауи бастаған исламдық сопылық әдебиеті Баһаеддин Нақышбәнд, Қажы Бекташ, Ашық Паша (1272-1333), Жүніс Әмре (1238-1320) сынды мемлекетшіл со­пы-ақындар Орталық Азия мен Анадолыда Түркілердің рухани тұтастығын күні бүгінге дейін қамтамасыз етіп келеді. Сонымен қатар, Йасауидің ислами тәлімдері қазақ даласына Бекет Ата (1750-1813) арқылы кең тарады. Исламға негізделген әдебиет пен ғылыми салалар қарқынды түрде дами бастағаны соншалық, 750-1050 жылдар аралығындағы кезең ислам өркениетінің «ренесанс-қайта өрлеу» дәуірі іспеттес, кейінгі ғасырларда Еуропада дамыған ғылымның ғажайып жетістіктеріне негіз қалап берді. Оған араб, парсы мен түркі ойшылдары бірлесе отырып, өлшеусіз үлес қосты. Әдебиет түрлі жанрда, ғылым түрлі салада үлкен табыстарға қол жеткізді. Мұхаммед ибн Мұса Харезми (770-850) алгебра мен логаритм ғылымын дүниеге алып келді. Әбунәсір Әл- Фараби (870-940) философия, логика, музыка секілді салалардың жаңа биігін қалады. Әбу Рейһан әл-Бируни (973-1048/50) тарих, математика, астрономия, жағрафия, топография, физика, медицина, геология, минерология, т.б. ғылыми салаларда энциклопедист ғалым ретінде адамзат ғылымына орасан зор үлес қосты. Әбу Әли ибн Сина (980-1037) терең ойлы философ, медицина ғылымының данышпаны. Оның медицина саласында жазған «қанун» атты еңбегі XXІ ғасырдың табалдырығында орыс тіліне аударылып, 12 том болып 30000 данамен жарық көруі исламияттың ғылымдағы жарқын табысы дей аламыз. Сол кезеңдерде, Ислам әлемінде ғылымның даму барысын зерттеген Жорж Сартон исламның ғылыми кезеңін жетіге бөліп, әр кезеңді оның бас­тауына ғылыми жаңалық алып келген бір ғалымның атымен атады. Онда: 1. Жабыр ибн Һәйян кезеңі VІІІ ғасырдың екінші жартысы; 2. Мұхаммед Харезми кезеңі ІX ғасырдың бірінші жартысы; 3. Зәкерия Рази кезеңі ІX ғасырдың екінші жартысы; 4. Мәсһуди кезеңі X ғасырдың бірінші жартысы; 5. Жузжани кезеңі X ғасырдың екінші жартысы; 6. Бируни кезеңі XІ ға­сырдың бірінші жартысы; 7. Омар Хәйям кезеңі XІ ғасырдың екінші жартысы, – деп көрсетті. Адамзат ғылымына нұрын шашқан аталған кезеңдерде араб, парсы, түркі ғалымдары қай ұлттың өкілі екендігіне қарамастан ислам діні­нің өркендеуіне жүрек қалауымен де, санасының таңдауымен де аянбай қызмет жасады. Соның арқасында, бір жағынан әлемдік ғылымның қарқынды дамуына негіз қалаған болса, екінші жағынан өздерінің де әлем өркениеті керуенімен ілесіп жүре берулеріне мүмкіндік жасап қойды. Оған дәлел, орта ғасырда шығармаларын түркі тілінде жазып түркілік әдебиетке бастау бұлақ болған: Жүсіп Баласағұн, Махмұд Кашғари, Қожа Аһмет Йасауи шығармалары. Әрі XV ғасыр аясында әлемге мәшһүр болған ең соңғы даналары Әлішер Науаи, Ұлықбек, Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр және Мырза Хайдар Дулат есімдерімен сабақтасады. Түркістан өлкесінде туып-өскен ұлы даналардың Ислам өркениетіне қосқан үлестері үш топта көрініс тапты. Бірінші тобы – шығармаларын араб тілінде жазғандар. Олар: Мұхаммед ибн Мұса Харезми (770-850), Әбунәсір Әл-Фараби (870-940), Әбу Рейһан әл-Бируни (973-1048/50), Әбу Әли ибн Сина (980-1037). Екінші тобы – туындыларын парсы тілінде жазып мұра қалдырғандар. Олар: Низами Гәнжи (1141-1209), Маулана Жәлаледдин Руми (1207-1273), Мырза Хайдар Дулат (1499-1551), үшінші тобы – еңбектерін Түркі тілінде жазған түркі ақындары мен ғалымдары. Олар: Жүсіп Баласағұн («құтты білік»), Махмұд Кашғари («диуан лұғат түрік»), Қожа Аһмет Йасауи (1041-1167) («хикмет»), Әлішер Науаи (1441-1501), Зәһиреддин Мұхаммед Ба­быр(1483-1530). Сондықтан ІX-XV ға­сыр­лар арасында Ислам өркениетінің ұлы жетістіктері араб, парсы және бүгінгі тү­ріктектес халықтарының ортақ рухани қазынасы болып саналады. Сол кездегі саяси билік пен зиялы қауым өздерінің көздеген мақсатына жеткеніне тарих куә. Өйткені, түрік халықтары қазіргі уақытқа дейін ислам сұнни ханафи мәзһабта түркі тілі мен әдет-ғұрыптарын сақтап келеді. Сол кезең­дегі әдеби шығармалар ұлттық идеологияны іске асырудағы маңызды құрал екендігін де дәлелдеп берді. Фирдауси өз шығармасымен парсы жұртының ұлттық санасын оятып, елеулі қызмет жасады десек Қ.А.Йасауи Ислам әлемінің мәдени-саяси кеңіс­тігіне өлшеусіз үлес қосты. Оның шығармасының артықшылығы да оның ислам­­дық мазмұнда болғандығы. Бұл әлем әдебиетінің ең озық, ескірмейтін, адамзаттың тура жолдан адаспауына мәңгі шамшырақ бола алатын шығарма. Өйткені, Ислам діні адамды ұлт пен ұлысқа, бай мен кедейге бөлмейді, Алла Тағаланың ең сүйікті пендесі иманы берік, жаны таза, тақуа адам екендігін насихаттайды. Сондықтан «Хикмет» ұлт­тық та, таптық та шығарма емес, ол адам руханиятының шыңдалуына арналған туынды. Сол үшін Түркінің ортағасырлық әдебиеті де Қ.А.Йасауи бастаған исламдық сопылық әдебиетінің жалғасы. Баһаеддин Нақышбәнд, Қажы Бекташ, Ашық Паша (1272-1333), Жүніс Әмре (1238-1320), Бекет Ата (1750-1813) сынды сопы, ақын­дары Орталық Азия мен Анадолыда Түрік халықтарының рухани тұтастығын күні бүгінге дейін қамтамасыз етіп келеді. Сол үшін Ислам өркениетіне түркілер бүгінгі заманға дейін қомақты үлестерін қосып келе жатқандығы олардың ата-бабалары сал­ған сара жолдың жалғасы екендігін көрсетеді. Түркілер тек қана білім мен ғылым саласында қорғаумен шектелмей исламды саяси тартыстардың қыспағынан аман-есен алып шығуға айтарлықтай ерлік жасап, қанды шайқастарда ұлы жеңістерге жетелеп отырды. Түркілер арасынан исламның нығаюы мен даму жолында аянбай тер төккен көптеген тұлғаларды атауға болады. Ислам діні әлемнің төрт тарапына қанат жайып, беки түсуіне Ислам тарихындағы төрт халифадан (шәдияр- Әбубәкір, Омар, Осман, Әли, оларға Алланың раһметі жауғай) кейін : Қара хан Боғра, Сейфеддин Құтз, сұлтан Бейбарыс, ІІ сұлтан Мұхаммед фтиһ(жеңімпаз) Ислам дінінің өрлеуіне ерекше үлес қосып, исламның жаңа бір белеске көтерілуіне негіз қалады. Тарихқа шынайы, адал көзбен қарар болсақ, Ислам өркениетінің қалып­тасуына, дамуына, жетіліп, қанат жаюына араб, парсы және түркі елдері қоян-қолтық бір мәдени-рухани кеңіс­тікте, қайшылықтарға толы саяси қақ­тығыстарға қарамастан даналары мен қара­байыр жамағаты Исламның мөлдір бұлағынан сусындай отырып, қызмет жасап ұшан-теңіз үлес қосты. Ислам діні бүкіл адамзатқа ортақ құндылық екенін қан мен тері, жан мен тәні, жүрек пен санасы арқылы делелдеп келе жатыр. Ислам адам баласының діні. Тақуалар мен тектілердің діні. Сол себепті Түркілердің ортағасырлық әдебиеті, қасиетті Құран кәрім, Ислам ұлылары мен Ислам тарихына негізделгені үшін аталған дәуір әдебиетін, тарих пен мәдениетін араб, парсы және түркілерден бөле-жара қарау мүмкін емес. Бұл аксиома. Исламның рухани өрісінің кеңеюіне VІІІ-XV ғасырлар ара­лығында араб, парсы және түркі ел­дерінің барлығы мұсылман сұнни мәз­һабында болғандықтан бір мүшедей атсалысып ішкі рухани бірлігін сақтап келді. Сондай-ақ түркілер араб бен парсының саяси тарихының өміршең болуына сырт жаулардан қорғап әжептәуір ықпал жасап келді. Ал, Ислам дінінің рухани қуаты түркілердің дін мен тілі һәм ділі бір болып өркендеуіне негіз қалады. Бүгінгі Орта Азия, Кавказ, Кіші Азия түркілерінің мұсылман, сүнни-ханафи мәзһабта болуы кездейсоқ құбылыс емес. Аталған факторлар бүгінгі таңда да түркілердің бірлік пен ынтымағына негіз бола алады. Түркілердің бұндай мықты іргетасы әрине отарлаушы күштерді мазасыз күйге түсіреді. Сол себепті тіл мен дінімізді бұзып, ұлттық һәм түркілік бейнемізден ажыратқылары келеді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Мұхаммед Риза Әкими, «Мұсыл­мандардың ғылымы», Иран «Ислами фәр­һәнг» баспасы, алтыншы басылым, 1368 һижри шәмси жылы, 419 б. 2. Ислам Жеменей, «Мырза Хайдар Дулат» тарихшы, қаламгер. Алматы, «Зер­­де» баспасы, 2007 ж, 360 б. 3. Т.И.Сұлтанов, «Алтын Орда», ауд-Р.Шаймерденов, Алматы, «Мектеп» 2004,-176 б. 4.Ислам Жеменей, «Қос өзен: Қанаттас түркі, парсы ақындары: Оқу құралы, Павлодар: «Brand Prіnt» баспасы, 2010,- 276 б. 5. М. Мүтәһһәри, «Ислам мен Иран­ның бір-біріне жасаған қызметі», Теһран, 1368 ж. 748б. 6. М.Мүйін, «Фәрһәнг мүйін», «Әмир кәбир» баспасы, Теһран, 1371ж.