• Заманхат
• 22 Қараша, 2018

Сана-сезім деңгейлері

Досым Омаров,

Рухани жаңғыру жолына түсу үшін адам әуелі сана-сезімнің қандай деңгейлері болатынын, олардың айырмашылықтарын жақсы біліп алуы керек. Сана-сезімді бес деңгейге бөлуге болады. Енді соларға тоқталайық.

Тәндік сана-сезім

Абай отыз сегізінші қара сөзінде, Алла тағаланың сипаттарының бірі ретінде Жаратушының бар болу, яғни, бар екенін сезіну қуаты туралы жазады. Бұл қуатты Абай «тәкин» деп атайды. Жан иесі бұл қуатты өзінің тәні арқылы сезінеді. Алла тағаланың қуатын тән арқылы қабылдау – Оның таза материалистік концепциясы. Осылай тәндік сана-сезім пайда болады. Адам өзін де тек қана тән ретінде қабылдайды. Тәндік сана-сезім деңгейінде адам қоршаған ортаны, бүкіл әлем өмірін түрлі денелердің формасы, олардың сыртқы сипаттары, әлпеті, мүсіні, түсі тәрізді сыртқы бейнесі арқылы ғана қабылдайды. Бұлар тек қана тәнін сақтау үшін, яғни, тән құмары ықпалымен өмір сүреді, сондықтан, өздерінің тәнінің қажеттілігінен артық көп ештеңені керек етпейді. Тәнге әуелгі қажет нәрсе – тамақ. Тамақ болмаса тән өмір сүре алмайды. Егер, белгілі бір себептермен ұзақ уақыт тамақ ішпесеңіз әлсіздіктен мүлде қозғала да алмай, арты үлкен зардаптарға душар ететіні белгілі. Мұндай сәттерде сізге ең қымбаты бір үзім нан! Себебі, бұл уақытта қанша көп дүниеңіз болып, не болмаса, үлкен білімдар болсаңыз да сіздің байлығыңыз бен біліміңізден әлдекімнің берген бір үзім наны артық болады. Бұл бір үзім нанды шайнап жұтқан сәтінен бастап, денеңізге қуаттың құйыла бастағанын бірден сезесіз. Осы бір тілім нанның құрамындағы элементтердің қуаты ой-өрістің, сезімдердің, ақыл-естің қуатын іске қосып, жан иесі сөз сөйлеуін, іс-әрекетін, ойлауын, сезінуін қалпына келтіріп, тіршілік басталады. Тіршілік үшін тамақтың маңызы, міне, осындай. Сондықтан, тамақ мәселесі бүкіл әлемде бірінші орында тұр. Кім болса да бұл фәни әлемде ең әуелі осы мәселені шешу үшін әрекет жасайды, сондықтан, тамақ қамы әлемдегі талай соғыстар мен қақтығысулардың себептері болды. Тіпті, жаңа туған нәресте де қарны ашса шыр жылап, белгі береді, ал, емшек еміп, тойып алғаннан кейін қалған уақытын ұйқымен өткізеді ғой. Ол өсе келе сана-сезімі жоғарылап енді өзіне басқа қажеттіліктерді керек ете бастайды. Егер адам сана-сезімі осы деңгейде қалып қоятын болса, ұйқы мен тамаққа тағы екі қажеттілік – ұрпақ қалдыру мен қорғану – қосылады. Алла тағаланың осы бар қылу қуаты бүкіл әлемге тіршілік береді. Алла тағаланың бұл тәндік сана-сезімімен бүкіл хайуанат әлемі және сана-сезімдері осы деңгейдегі адамдар өмір сүреді. Бұл деңгейдегі сезімдерінің ықпалына түскен жан иелері мол дастарханда тамақтану, ұлпа жүнді жұмсақ төсекте ұйықтау, сұлу әйелді (еркекті) керек қылып, қалған уақытын өзінің дүние-мүлкін, атақ-даңқын қорғаштап күш-жігерін жұмсайды. Тән ықпалынан туған бұл өскелең нәпсіқұмарлықты қанағаттандыру үшін оған өте көп жұмыс істеуге тура келеді. Оған барлық байлық ауыр еңбекпен келетін болғандықтан, ол өзінің осылай тапқан дүниесін өте жоғары бағалайды. Сондықтан, ол жинаған байлығын ешкімге бергісі келмейтін сараң және қара басы қамынан аса алмайтын эгоист болып келеді. Ондай адамнан мейірімділік пен жомарттықты күту қиын. Ол барлық уақытын тән құмарлығы үшін жұмсайтын болғандықтан, оның өзінің рухани дәрежесін көтеруге уақыты жоқ. Осылай, оның ақыл-есі шектеліп, ой-өрісі нәпсілік тар шеңберден шыға алмай қалады. Сондықтан, олар көбіне көрсоқыр, надан келеді. Ондай адам жақсы мен жаманды, бақыт пен бақытсыздықты айыра білмейтін хайуан тәрізді, жасаған іс-әрекетінде қателіктер өте көп болады. Мұндай өмірдің негізгі мақсаты – келешегіне көз салып, ой жүгіртуге мұрша бергізбейтін «Іш, же, сауық құр!» деген қағида. Бұл қағиданың мақсаты бүгінгі күннің қызығы ғана болғандықтан, мұндай адамдар ойын-сауыққа, маскүнемдікке, нашақорлыққа жақын тұрады. Бірақ, өмір заңдылығын жиі аяққа басқандықтан оларды табиғат заңдылығы жиі жазалап, көп қиыншылықтар көрсетеді. Олар бұл қиыншылықтардың түпкі негізін түсінбегендіктен, өмірден сабақ ала алмайды. Сондай-ақ, өмірді осылай қабылдап, осылай болу керек деп ойлайды. Өмір соққысынан жалыққан мұндай адамдар өздерінің көңілдерін көтеру үшін жеңіл жүрістерге, маскүнемдікке салынады. Осылай өмірдің қиындығынан қашып, уақытша ұйқыға кеткендей болады. Одан есін жиып, оянғандай болады. Бірақ, өмір соққысына қайта ілініп, оны ұмытып, көңілін көтеру үшін маскүнемдікке қайта салынып, осылай күннен күнге ол төмен құлдырай береді. Аққан судағы ағаштың қабығындай өмір ағысы оны бірде онда, бірде мұнда соғып есін шығарады. Ақыры мұндай бейберекет өмірге денсаулығы шыдамай, түрлі ауруға шалдығып, ит өлімімен өледі. Нәпсі ықпалында жүрген адамдар өз құлқыны үшін ешқандай қылмыстан тайынбайды. Осылай олар күннен күнге төмендеп, имансыз жолға қалай түсіп кеткендерін өздері де білмей қалады. Мұндай адамдардың көбеюі парақорлық, көреалмаушылық, бәсекелестік, зорлық-зомбылық тәрізді қоғам өміріне зиянды құбылыстарды өршітеді. Өмірдің мұндай келеңсіз көріністерін Шәкәрім «Жасыңда араластың малтымаға» атты өлеңінде жақсы көрсеткен. Ол өзінің жас кезінде уақытын пайдалы өткізе алмай, көп өмірін баянсыз, босқа өткізіп алғанына өкініп, өз өмірін сынап «Қан жұтқан қайран сенің сұм жүрегің, Тазарып толған айдай маңқия ма?» деп жазады. Осылай ол адам құлдырауының негізгі себебі, нәпсіқұмарлықтың кесірінен жүректің былғануы екенін білдіреді. Шәкәрім мен Абай ілімі сана-сезімнің бұл деңгейінде де түрлі дәрежелер бар екенін көрсетеді. Егер, осы екі ойшыл ілімі аясында бүгінгі өмірге көз салып көретін болсақ, бұған талай дәлелдер таба аламыз. Тұрпайы тән құмарынан шығып, одан жоғары – ой-өріс деңгейіне көтеріліп, елдің беделді адамдары болуы мүмкін. Олар саясат, ғылым салаларында үлкен жетістіктерге жетеді. Өзінің беделін көтеру үшін олар ел қамы, халық қамы тәрізді жоғары мақсаттарды пайдаланады. Сөйтіп, жоғары мақсатқа беріліп, революционер, патриот, қолбасшы тәрізді үлкен қоғам қайраткері дәрежесіне көтеріледі. Егер, оның сана-сезімі тәндік санадан көтеріле алмаса, ол өзінің алғашқы үлкен мақсатын ұмытып, қарабасының мақсатына беріліп кетеді. Қоғам өмірінде мұндай жағдай жиі кездеседі. Себебі, тән құмарынан шығатын атақ-даңқ, сый-құрмет, басқадан өзін жоғары сезіну, мансапқұмарлық тәрізді құмарлықтарды жеңу оңай емес. Ғылым жетістіктері ешқандай ұлттың, халықтың, не болмаса мемлекеттің меншігі болмауға тиісті. Өйткені, қандай ғылым жетістігі болса да ол табиғаттың бір құбылысы, не болмаса заңдылығы. Табиғат бүкіл адамзатқа ортақ болғандықтан, оның заңдылығы да баршаға ортақ. Ғалым ол заңдылықты жасаушы емес, тек қана оны ашып, басқаларға көрсетуші ғана. Абай қырық бесінші қара сөзінде айтқандай «Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып қойған нәрселерді сезбекпіз, көзбен көріп, ақылмен біліп». Сондықтан, ғылым жетістіктері бүкіл адамзат меншігі болып, ал, ғалым саясаттан тыс болуы керек. Өкінішке қарай, бұл мақсат ұмытылып, саясат ықпалымен кететін ғалымдар болады. Осының кесірінен көптеген тарихи ақиқат бұрмаланып, қанша адамның зардап шеккені белгілі. Тән құмарынан шығатын кемшіліктерді тек қана рухани жаңғыру арқылы сана-сезімді жаңа деңгейге көтеріп, рухани күшпен ғана жеңуге болады. Бұл кемшіліктер фәни өмір көріністері болғандықтан, оларды фәни әлем әдісімен жеңу мүмкін емес. Заттық (материялық) әлемнің заңдылығы жанды тәнге жеңдіріп, адамның жеткен барлық жетістіктерін тек қана өз қамы үшін пайдалануға мәжбүр етеді. Осылай, жан құмарын тән құмары жеңіп, арам ниеттері бүкіл елге жайылады. Бұл бүкіл ұйым, халық, мемлекет деңгейінде жайылып, адамзат қоғамына үлкен зияндық әкеледі. Адамзат тарихындағы және бүгінгі күндердегі Ауғанстан, Пәкстан, Ирак, Палестина тәрізді мемлекеттердегі болып жатқан қырғындардың негізгі себебі, міне, осы деп білсек болады. Себебі, бұл елдердегі қолбасшылар, мемлекет қайраткерлері әуелде ортақ жауға қарсы бірігіп күрескенімен, оны жеңгеннен кейін енді өз қарабастарының қамы, атақ-даңқ, лауазым-билік үшін ел арасына ірік салып, жік тудырып, қырғын-сүргін көрсетті. Рухани іргетасы жоқ тәндік сана қолына билік алғаннан кейін өз мүддесін іске асыру үшін, өз қарабасының қамымен енді бұрынғы сыбайластарына қарсы шығып, барлық қарсыластарын құртуға ұмтылады. Ал, оның артынан одан да күшті қарсылас шығып, оның өзін құртады. Осылай бірнеше толқыннан кейін, саябырлап барып, артынан революция туғызған жүйенің өзі де құрыйды. Өткендегі Кеңес Одағының тарихы осының жақсы мысалы. Бұл мысалдар қандай да болмасын революциялық құбылыстың болмыс үйлесімділігіне қарсы, әлем заңдылығын бұзатын әрекет екенін көрсетеді. Тән құмары деңгейіндегі адамдарды өмірдің зардабы біртіндеп жүрегін ашып, келесі деңгейге көтереді. Бұл да Алла тағаланың бір мейірімділігі. Кейде зардаптың түпкі себебін түсіне алмаған адамдар өздерінің бақытсыздығы үшін Алла тағаланы, тағдырды, басшыларды, не болмаса ел президентін кінәлап, барлық жаланы өзінен басқаларға жабады. Осылай олар зардаптың себебін өздерінің қылықтарынан емес, сырттан іздейді. Бұл үлкен қателік. Себебі, ол өзінің зардабының себебін түсінбей, басқаны кінәлап күнаға батады. Шәкәрім бұл туралы былай дейді: Кімде-кім қайғы тартып, бейнет көрсе, Сұм жалғанның қылғаны бұл дей берсе. Әлбетте, бұл – тағдырға наразылық, Түбі Аллаға қарсылық, ондайға ерсе. Ақын осылай адамның басына түскен бейнетке сабырлықпен шыдап, оған төтеп берудің орнына, өзінің қайғысы сұм жалғанның қылғаны деп тағдырға жабатын болса, оның түбі Аллаға қарсылық дейді. Себебі, әркімнің басына салған тағдыр Алла тағаланың заңдылығымен жасалып әркімнің жасаған іс-әрекет, қылықтарына байланысты әркімге өз үлесі беріледі. Алла тағала тек қана әлемнің заңдылығын ғана жасады, ал, заңдылықтың орындалуына араласпайды. Абай ойы да осы тұрғыда екенін білеміз. Бұл заңдылық – әлемнің әділет заңдылығы. Оның мағынасы – «Не ексең – соны орасың». Бұл туралы Абай анық жазып кеткен. Осыны түсініп, адам баласы басына түскен қиыншылықтар үшін басқаны емес, ең әуелі өзін кінәлауы керек. Сол кезде ғана өз кемшіліктерін түсіне біліп, оны түзетіп, өмірін өзгертуге мүмкіндік туады. Сана-сезімнің тән деңгейінде тұрған адамдар туралы Абай көп жазып, үнемі оларға көмектесуге ұмтылып отырған. Енді, сана-сезімнің осы деңгейіндегі Алла тағалаға сенетін имандыларға келейік. Тән құмары деңгейіндегі бұл имандылар үшін Құдай тек қана жазалаушы, сондықтан, рухани жаңғыру жолына олар Құдайдан қорыққанынан ғана түседі. Олар діннің ішкі мәнін түсінбей, сыртқы рәсіміне ғана көңіл бөледі. Сондықтан, олардың арасында фанатизм, тоңмойындылық, діни схоластика кең өріс алады. Өз мақсаттарына жеткеннен кейін олар діннің түпкі мәнін ұмытып, оны өз қарабастарының қамы үшін пайдалануға ұмтылады. Ондай адамдарды Абай үлкен сынға алып, олардан бас тартқан. Дін ұстанған мұндай дүмше діндарлардың тоғышарлығы, фанатизмі қоғамға үлкен зиянын тигізіп, көптеген зобалаң әрекеттердің себебі болып отырады. Бүгінгі күндердегі еліміздегі дінге байланысты туып отырған көптеген мәселелердің себебі осында. Діннің ішкі мәні ұмытылып, тек қана сыртқы сымбатына көңіл бөлінгенде осындай сергелдеңдер пайда болады. Сонымен, өмірдің барлық зардабының түпкі себебі осындай тәндік сана-сезімде жатыр. Бұдан арылу жолы тек қана біреу. Ол – рухани жаңғыру арқылы сана-сезімнің келесі деңгейіне, ой-өріс деңгейіне көтерілу. Бұл деңгей – Алла тағаланың басқа жоғары қуаттарын түсініп, олардың шексіз мол екенін, ал адам баласы солардың арасындағы бір кішкене ғана бөлігі екенін, сондықтан, әлем заңдылығын бұзбай, керісінше, онымен үйлесімді өмір сүру керек екенін түйсініп-сезіну.

Ой-өріс деңгейі

Алла тағала көріністерін тән арқылы түсінгеннен кейін, адам, енді, күрделірек құбылыстарға көңіл бөле бастайды. Өмір көріністеріне басқа жан иелері, олардың өзара қарым-қатынастары жатады. Сондықтан, жан, енді, өзінің ой-өрісі арқылы қоршаған ортаны, басқа жан иелерін байқап, өзінен басқа да адамдар бар екеніне, олардың іс-әрекеттеріне көңіл бөледі. Бұл жас нәрестенің есею жолы тәрізді. Ол есейген сайын сана-сезімі жетіліп, өзін қоршаған адамдарды көріп-байқап, оларға көз тоқтатып, көңіл бөліп, олармен белгілі бір өзіндік қарым-қатынас орната бастайды емес пе? Ол енді тамақ пен ұйқы ғана емес, өмірдің басқа көріністерін қызықтап, содан ләззат алуға ұмтылады. Өсе келе өзінің әке-шешесінен бастап, туған-туысқандарымен қарым-қатынас орнатып, ал, ер жеткен соң өзі өскен ортасымен тығыз байланысқа кіреді. Оның сана-сезімі одан әрі өсіп, халық, мемлекет деңгейіне көтеріліп, патриот, ел басқару дәрежесіне дейін де жетуі мүмкін. Өзін қоршаған табиғат көріністерін түсіну үшін ғылыммен шұғылданып, өнер-білімге, өзін жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп, ақыл-есін жетілдіріп, өзінің көңіл-күйін жоғары деңгейде ұстауға тырысады. Ой-өріс деңгейіндегі адамдар адамзат өркениетін дамытады. Бұл деңгейдегі адам өзін тәнімен ғана емес, енді одан да нәзік болмысы – ой-өріс сезімдерімен балайды. Оның негізгі мақсаты дөрекі тән құмарлығынан асып, одан да жоғары деңгейде тұрған мансап, атақ-дәреже тәрізді интеллектуалды құмарлықтарға ұмтылады. Бұлар – ғалымдар, өнер қайраткерлері, бір сөзбен айтқанда қоғамның зиялы қауымы деп аталатын бөлігі. Білім алып, ол білімді іске асыру арқылы олар дөрекі материалдық әлемнен басқа нәзік жоғары әлемдер барын сезініп, солармен байланыс жасауға тырысады. Осылай, материалдық нәзік болмысын жетілдіріп, жоғары әлемдермен байланыс жасауға үйренеді. Ой-өріс санасының жоғары деңгейіне көтерілгендер өздерінің тәндеріндегі физиологиялық құбылыстарды жақсы түсініп қана қоймай, енді психикасы арқылы олардың жұмысын басқара біліп, әлемдік маңызын түсініп, космоспен байланыс жасауға ұмтылады. Олар қарапайым адамның сезімдерінен тыс жатқан қатар нәзік әлемдерге кіріп, сырларын түсініп, пайдалануға мүмкіндік алады. Ой-өрістің мұндай жоғары жетілген деңгейі ғылыми тілде «космостық сана-сезім» деп аталып жүр. Космостың өзі материалдық (заттық) әлемге жататын болғандықтан бұл әлемдегі ой-өрістің мұндай жоғары деңгейін «космостық сана-сезім» деп атаудың жөні бар. Осылай экстрасенстер, көріпкелдер тәрізді жоғары әлеммен байланысатын адамдар пайда болады. Мұндай қасиеттер туғаннан, не болмаса рухани жаңғыру барысында жетілу арқылы пайда болады. Адамның сана-сезімі неғұрлым жоғары болса, оның жоғары әлемдермен байланысы да солғұрлым мінсіз болады. Барынша жетілген адам өзінің ой-өрісінің басқаруымен рухани және заттық болмысы арқылы төменгі қуаттармен ғана емес, сонымен бірге, жоғары қуаттармен де байланыс жасап, оларды жер бетіндегі тіршілікке бағыттап, бүкіл табиғат үйлесімділігіне қызмет жасай алады. Осылай адам баласы Күн ата мен Жер ананың, әріде Алла тағала мен табиғаттың арасында дәнекер, медиатор екенін көреміз. Ой-өрісін дұрыс пайдаланып, болмыс өміріндегі міндетін дұрыс орындауы үшін адам ең әуелі түрлі қуаттарды қабылдауға үйренуі керек. Қоршаған ортада күн қуаты ғана емес, иіскеп сезетін гүлдің иісі, көріп білетін әсем сұлулығы, дәмін білетін нәрінен жасалған балдың дәмі, бәрі-бәрі түрлі қуаттар болып табылады. Қоршаған табиғат шексіз қуат көзі. Қуатты күннен ғана емес, от, су, ауа, дыбыс, жер, тіпті, барлық жан иелерінен алуға болады. Адам осылай өзінің бес сезім мүшелері арқылы түрлі қуаттарды қабылдап, оларды өзінде ұстамай, әрі қарай ой-өрісі арқылы басқа, жоғары қуаттарға айналдыруға үйренуі керек. Осылай, барлық жан иелері тәрізді адам да түрлі қуаттарды өзінен өткізетін болмыс мүшесіне айналады. Болмыс көрінісі дегеніміз – қуаттардың қозғалысы, олардың осылай бір түрден екінші түрге айналуы болып табылады. Осы айналыста үйлесімді болу салауатты өмірді құрайды. Болмыс өмірімен үйлесімді болу үшін Абай сөзімен айтқанда «Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та, бар, қалан!». Ол үшін жаңғыру жолына түсіп, әркім өзінің мүмкіншіліктерін дамытуы керек. Қазіргі заманда адам мүмкіншілігін жетілдіруге арналған түрлі әдістер жеткілікті. Осылай, жан құмары басқарған адам сана-сезімнің бір белесінен екінші белесіне көтеріліп дами береді. Шын мәнінде, адамзат өркениеті дегеніміз, міне, осы. Мұндай адамдардың өмірі өздерінің ой-өрісін, эстетикалық құмарлығын өсіріп, өмірден барынша үлкен ләззат алуға бағытталған. Фәни әлемнің жоғары бақытын алуға ұмтылған мұндай қоғамның үлгілерін қазіргі дамыған капиталистік елдерден көре аламыз. Бұл елдерде адамның барлық ниеті көбіне өзінің ақыл-есін, ой-өрісін өсіріп, беделін нығайтуға арналады. Өздерінің тән қажеттіліктері ғана емес, интеллектуалды қажеттіліктерін де қамтамасыз етеді. Адамзат өркениетінің дамуы осы үшін керек. Ол адам өміріне барынша қолайлы жағдайлар жасауға бағытталады. Адам өмірінің қолайлы болуы қоғам өмірінің үйлесімділігін талап етеді. Сондықтан, капиталистік елдерде моральдық, этикалық тәртіптер қатаң сақталып, адам бостандығына мейлінше ерік беріліп, оған жағдай жасалған. Қоғам үйлесімділігін бұзатын коррупция, алдау-арбау, адамның жеке басына зияндық келтіру тәрізді қоғам өмірін кері тартатын қылықтар мен іс-әрекеттер қатаң жазаланады. Ендеше, бұл елдерде демократия өркендеп, қоғам өмірімен үйлесімді өмір сүретін адам өзін еркін сезінеді. Бұлардың барлығы да заттық әлемнің заңдылықтары. Әрине, әлі тән құмарын қанағаттандыруға толық жағдай жасай алмай жүрген елдермен салыстырғанда бұл мемлекеттер көп ілгері тұр. Фәни әлемнің ықпалынан шыға алмай жүрген көпшілікке мұндай өмір, әрине, жұмақпен тең. Жанға жайлы «жақсы өмірді» аңсаған кейбіреулердің өз елін тастап, шет елге кетіп жатуы да осының көрінісі. Бірақ, мұндай өркениеттің де өз кемшіліктері бар. Ол кемшіліктер шексіз нәпсіқұмарлық пен жан құмарының бір-бірімен толық үйлеспейтіндігінен туады. Имандылық қағидалары фәни өмірдің пенделеріне өздерінің нәпсілерін еркін қанағаттандыруға бөгет жасайды. Мысалы, көптеген елдерде «еркін махаббат» идеясы кеңінен тараған. Бұл идея қоғамның негізі – отбасының іргетасын бұзатын болғандықтан, руханиятқа сәйкес келмейді. Бұл жолдағы адамдар имандылыққа толық беріле алмайды. Қазіргі заттық өркениетті қоғамдарда осындай мысалдар көп-ақ, және олар имансыздық өмірдің көрінісі болып табылады. Сонымен бірге, тек қана тән құмарлығына арналған технократтық, яғни, материалистік өркениет Алла тағаланы ұмыттырады. Бұл адамды рухани жолдан алыстатып, түптеп келгенде бүкіл адамзат қауымын тығырыққа әкеліп тіреуі мүмкін. Мемлекет деңгейінде бұл заңдылықты, яғни, рухани іргетасы әлсіз, не болмаса мүлде жоқ саяси жүйелердің өмірі ұзақ болмай, оп-оңай күйреп қалатынын бұрынғы атеистік социалистік елдердің тағдырынан көре аламыз. Ендеше, мұндай жағдайдың бүкіл адамзат тағдырында да болуы мүмкін. Не себептен бұл деңгей адамзатқа жетілудің жарқын жолын бере алмайды? Себебі, сана-сезімнің ой-өріс деңгейі заттық материалдық дүниеге жатады. Тән деңгейі – дөрекі материя деңгейі болса, ал, ой-өріс – нәзік деңгей. Бірақ екеуі де материалдық қасиетте. Материяның қасиеттері уақытша, надандық пен қайғы-қасірет. Сондықтан, екеуінде де материалдық әлемнің кемшіліктері – өзімшілдік, надандық, тұрақсыздық, озбырлық басым. Қазіргі замандағы жетілді деген батыс елдерінде де бұл кемшіліктер өріс алып, одан шыға алмай, тығырыққа тіреліп отырғаны осының көрінісі. Біздің елдегі рухани жаңғыру мәселесін де осы себеп тудырып отыр. Қай ел, қай заман болса да жетілу жолы біреу ғана – ол рухани жаңғыру.

Сана-сезімнің  білім деңгейі

Сана-сезімнің білім деңгейіне – болмыстың түпкі мақсатын іздеп, оған жету жолын іздеген адамдар көтеріледі. Нәтижесінде олар толық білімге ие болып, заттық әлем мен рухани әлемнің байланысын түсінеді. Бұл оларға жетілудің сара жолына түсуге мүмкіндік береді. Абай көрсеткен «толық адам» осы деңгейден басталады. Бұл деңгейдегілер «кәміл мұсылмандар». Адам болмыстың түпкі мәніне үңіліп, түрлі сұрақтардың жауабын іздейді. Кереметтей үйлесімділікпен жасалған болмыс көрінісі түк білімсіз күшпен жаратылды ма, әлде бір естінің ісі ме? Жан құпиясы неде жатыр? Ол мәңгілікті ме, әлде өле ме? Мүмкін жан мәңгілікті болып, тәні өлген сайын жоғары өрлеп, дене жөндеп, сонан кейін «мен» деп қайта келер? Шәкәрім өзінің сырлы сөздерінде осындай сұрақтар қояды. Көріп отырмыз, бұл сұрақтар тек қана заттық әлемді қамтитын жарым сұрақтар емес, бүкіл болмыс сырын қамтитын толық сұрақтар. Оларға жауап беретін білім де толық білім болуға тиісті. Бұл сұрақтар бүкіл әлемді жаратқан Ғазиз Жан мен шыбын жан туралы, олардың қасиеттері мен өзара байланыстары, табиғаттың, іс-әрекеттің сырлары туралы мәселелерді қамтиды, яғни рух пен материяны түгел қамтиды. Бұл сұрақтарға данышпан Абай мен Шәкәрім мұраларынан толық жауап таба аламыз. Ғасырлар бойы ғаламның жаратылуы туралы дау толастамай келеді. Жаратылыс, себебі, адамзат үшін негізгі мәселе. Адамзаттың бір тобы, материалистер деп аталып, ғалам ешбір мақсатсыз, өзінен өзі, кездейсоқ жаратылды десе, ал, екінші тобы, идеялистер деп аталып, бұл сұраққа – жоқ олай емес, ғаламды есті Жаратушы бар және ол жаратылуда көркем үйлесімділік пен үлкен мақсат бар деген ой тастайды. Шәкәрім бұл мәселені өзінің «Үш анық» шығармасында талдап, толық қарастырған. Сонымен, әркім ең әуелі өзі үшін бұл мәселенің түйінін шеше білуі керек. Болмыстың негізгі сұрақтары жауап күтеді. Бұл сұрақтарды Шәкәрім былай деп қояды: «Келіп қайдан, барам қайда? Не қылғаным болар пайда? Қаламын ба мола боп сайда?» – Деген ой тырнаған көңіл! («Баяғыда жас бала едің сен») Осылай, Шәкәрім өзіне-өзі ой салып, оның жауабын іздеген. Өзінің жазуы бойынша, қырық жасынан кейін осы сұрақтардың жауаптарына үңіліп, өмірдің мән-мәнісін түсініп, оны келешек ұрпаққа қалдырамын деп әрекетке кіріскен. Соның нәтижесінде қарапайым адамның ой-өрісі жете бермейтін әлемнің көптеген сырын ашып, шешімін тауып, оларды көпшілікке түсіндіруге ұмтылды. Болмыс сырын дұрыс түсіну үшін толық білім керек. Білім Алла тағаланың қуаттарының бірі. Білім адамның жүрегін тазартып, оған күш береді. Алла тағаланың бұл қуатын Абай отыз сегізінші қара сөзінде ғылым, басар (түсіну, білу, қабылдау) деп атайды. Яғни, білім деген түсінікке сырттан келген ақпарат қана емес, сонымен бірге, адамның түсіну, оны қабылдау қабілеттері де жатады. Толық білім дегеніміз – рухани білім. Ол болмысты толық қамтиды, яғни, рухани білім заттық әлемді де қамтиды. Бұл толық білім. Бұл деңгейдегі адам өмірдің барлық сыр-сипатын, болмыс сырларын жақсы біледі. Бірақ ол өзінің бұл білімін әлі өзінің ішкі болмысына, өзіндік қасиетіне айналдыра алған жоқ. Сондықтан, ол біліп тұрса да, ол білімді толық қолдана алмай, өмірде қателіктер жіберуі де мүмкін. Ол әлі өзінің нәпсісінің ықпалында. Жан құмарын толық біліп, соның мүддесі үшін өмір сүрсе де, тән құмарын толық жеңбегендіктен кейде жанды тән жеңіп кететін жағдайлар болады. Ол рухани жолда әлі нық тұрған жоқ. Бірақ ол тура жолды дұрыс түсініп, өмірде соны таңдаған, оның алды ашық. Бұл жол сопы ілімінде «шариғат» деп аталатыны белгілі. Жүрек көзі ашылып, кеудесінде сәуле пайда бола бастаған бұл деңгейдегі адам білім іздеп шарқ ұрып қасиетті кітаптарды ақтарады, дүниені кезіп саяхат жасайды. Жан мәңгілікті ғана емес, сонымен бірге, ол білімге толы. Сондықтан, жан үнемі талпыныс-ізденісте. Бірақ, дене байғұс салмақ болып басып, жанға бөгет бола береді, себебі, ол мәңгілікті емес, түбінде өлмек үшін жаралған. Бұл жан мен тәннің үздіксіз күресі – жан білім іздеп мәңгілік өмірді аңсап, алға тартса, ал, тән надандықтың ықпалымен зардапқа, өлімге тартады. Болмыстың рухани жағы да, заттық жағы да бар. Болмыс туралы білім толық болып, рух пен материяны бірдей қамтуы керек. Сондықтан, біз білім деген ұғымға оның материяны ғана қамтыйтын үйреншікті мағынасы емес, оның кең мағынасы – материя және рухтың біріккен мағынасын айтып отырмыз. Абай ілімі бойынша толық білім құрамына бес ақиқат кіреді: а) Жаратушы және Оның сипаттары; ә) жан иелері және олардың сипаттары; б) табиғаттың түрлері мен сипаттыры; в) қалай дұрыс іс-әрекет жасау; г) уақыт. Егер білімнің рухани жағын, яғни Жаратушы туралы білімді алып тастаса, онда ол толықтығынан айырылады. Осылай ол материалдық білімге айналады. Рухани негізден айырылған материалдық білім адамзатты тығырыққа әкеп тірейді. Материалдық білім қолдану мақсатынан айырылған құрал тәрізді. Ондай құралды жақсылық пен жамандыққа бірдей қолдануға болады. Білім ақылды күшейтеді. Абай «Ақыл мен қайрат жол табар, қашқанға да қуғанға» деген. Біліммен күшейген ақылды жасампаздық үшін де, кесапат үшін де қолдануға болады. Осылай адамдар білімді пайдаланып үлкен пайда келтіретін атом электр станциясын да, бүкіл тіршілікті жойып жіберетін атом бомбасын да ойлап шығарды. Себебі, көпшілік қауымның сана-сезімі төменгі, заттық деңгейде. Бұл шындық дамудың алғашқы сатысында тұрған елдер үшін де, заттық жоғары дамыған елдер үшін де бірдей. Өздерінің білімін пайдаланып жоғары лауазымға көтерілген кейбір адамдардың орынсыз қылықтары мен қоғам өміріндегі материалдық білім қорының шексіз жиналып, дұрыс қолданбаудың әсерінен бүгінгі күндері адамзатқа қауіп төніп отырғаны бұған жақсы дәлел. Рухани жаңғырудың бір шарты – толық білімге ұмтылу және оны адамның қадір-қасиетіне айналдырып, табиғатын өзгерту болып табылады. Осылай сана-сезім жаңа деңгейге – жанның өзін-өзі тану деңгейіне көтеріледі.

Жанның өзін-өзі тану деңгейі

Рухани жаңғыру барысында Ғазиз Жан мен шыбын жан туралы және олардың өзара байланысы туралы білгеннен кейін, ол білімді іске асыру керек болады. Білімді іске асыру дегеніміз – оны ақпарат деңгейінен көтеріп, ой-өріспен сезініп, жүрекпен түйсіну арқылы адамның өзінің болмысына айналдыру. Адам өзінің рухани болмысын біліп қана қоймайды, ол ұзақ рухани жетілуде өзінің мәңгілікті жан екенін сезініп, бүкіл болмыстың бір бөлігі екенін түйсінеді. Адамның өзінің негізгі болмысын тануы дегеніміз осы. Бұлар Абай көрсеткен «хакімдер». Рухани жаңғыру арқылы осындай деңгейге көтерілуге болады. Бұл өте жоғары деңгей. Адам баласы өзінің түпкі болмысы мәңгілікті және ләззатқа толы, білімі толық жан екенін сезіп-түйсінеді. Оның бүкіл болмысы өзгеріске түсіп, өмірді басқаша сезіне бастайды. Білім мен өзін-өзі тану деңгейлерінің айырмашылығы өте үлкен. Біріншісі – білім болса, екіншісі – тәжірибе. Білім – білім алудың алғашқы баспалдағы, ақпарат. Тәжірибесіз білімнің пайдасы шамалы. Тәжірибе – ақпарат білімді бойға сіңіру, әрекет, жетілудің екінші қадамы. Мысалы, студент хирург болу үшін әуелі білім алады, сонан кейін тәжірибеден өтуі керек. Әйтпесе, оның алған білімінің пайдасы жоқ. Ол тәжірибесіз дұрыс операция жасай алмайды. Сол сияқты рухани жолда да тек қана білім жеткіліксіз. Адам ол білімді іске асырып, оны өзінің болмысына айналдыруы керек. Сол кезде ғана ол өзін жан екенін толық сезініп, рухани болмысын түсіне алады. Қазіргі заманда көбінесе білім беру тек қана ақпарат деңгейімен ғана шектеледі. Ондай білім тереңге бойламайды. Нағыз білім ой-өрістен өтіп, түйсік арқылы жүректі қозғап, тамырды қуалап бойға тарайды. Мұндай білім адамның психикасына әсер етіп, тәнге де өзгерістер енгізеді. Ақпарат білім адам болмысына әсер ете алмайды, тез ұмытылады. Сана-сезімнің беткі қабатында қалады. Ондай білімнің адамға беретін пайдасы шамалы. Оны күнделікті өмірден көріп жүрміз. Орта, тіпті, жоғары дәрежелі білімі бар адамдардың өздері кейде өмірдің қарапайым мәселелерін дұрыс шеше алмай, үлкен шырғалаңға түседі. Немесе, төрт жыл мұғалімдікті оқып өз баласын дұрыс тәрбиелей алмайтын, алты жыл дәрігерлікті оқып, өзінің денсаулығын сақтай алмайтын мамандар бар. Осылай, көп жыл оқып адам тәрбиесінің не екенін, түпкі мағынасын түсінбеген мұғалімдер, денсаулықтың негізін түсінбеген дәрігерлер пайда болады. Ақпарат деңгейіндегі білімнің адам өмірінде де, қоғам өмірінде де пайдасы шамалы екенін осылай көреміз. Ал, ондай білімі жоқ, бірақ, өмірді дұрыс түйсінген қарапайым есті адам өмірде өзін еркін сезініп, дұрыс өмір сүреді. Білімі бар адам мен сол білім бойынша өмір сүретін адамның сөзі де, ісі де екі бөлек болады. «Мен жанмын» деген білімді түйсініп-сезіну арқылы өзін-өзі тану деңгейіне тек қана рухани жаңғыруда жетуге болады. Өзінің жан екенін танып, Алла тағалаға қарай бағытталған жолды сопы ілімінде араб сөзімен «тариқат» деп атайды. Тариқат жолы – Алла тағалаға қайту жолы. Шын мәнінде болмыстағы бүкіл жан иелері, адамзат тарихы да осы жолда, бір бағытта, бір мақсатта, Алла тағалаға қайтуға арналған. Қасиетті Құранда «түбінде барлығы да Алла тағалаға қайтады» деп ескертетіні тегін емес. Бірақ, өмір мақсаты Алла тағалаға қайту екенін жан иелерінің бірі білсе, бірі білмейді. Бұл мақсат діннің ішкі, араб сөзімен айтқанда батин мағынасы. Абай ілімі бойынша адам өлген соң тәні жерде шіріп қалатын уақытша болса, ал, оның жаны өлмейтін, мәңгілікті. Ендеше, мәңгілікті Құдайға да тән емес, өлмейтін мәңгілікті жан қайтатыны ойланатын адамға түсінікті болса керек. Құдайға ғашық жан өзін-өзі танып рухани болмыспен біріккен, сондықтан, ол мақсатына жетіп, «мен тәнмін» деп жүргендер өлсе де, ол өлмейтін мәңгілік аясына кірген. Осылай, түпкі мақсатқа тән емес, мәңгілікті өлмейтін жан жетеді, сондықтан, ол діннің негізі болып табылады. Алла тағала бір болғандықтан, Оған жету мақсаты да, яғни түпкі мақсат та барлық жан иелеріне, яғни барлық діндерге ортақ нәрсе болуы керек. Ішкі мақсатқа жету үшін адам баласы өзінің денесін пайдаланып түрлі діни рәсімдерді жасайды. Бұл діннің сыртқы, араб сөзімен айтқанда заһир мақсаты. Сыртқы мақсат дене арқылы жасалатын болғандықтан, ол әртүрлі. Себебі, денемен жасалатын рәсімдер қоғамда қалыптасқан әдет-ғұрыптарға, қоршаған табиғат жағдайларына, сол замандағы саяси ахуалға және басқа да фәни әлемнің түрлі өзгешеліктеріне тәуелді, сондықтан, әртүрлі болып қалыптасады. Бұл түрлі діни тұжырымдармен, концепциялармен қоян-қолтықтаса келіп діннің сыртқы салт-дәстүрлерінің саналуандығын тудырады. Осылай діннің ішкі мәні және сыртқы көрінісі бар екенін көреміз. Өзінің отыз сегізінші қара сөзінде Абай, діннің сыртқы көрінісі оның ішкі мақсатын қорғайтын күзетші тәрізді, дейді. Сондықтан, күзететін нәрсе болмаса ол күзеттің қажеті болмайтыны тәрізді, ішкі мақсат болмаса сыртқы мақсаттың да қажеті жоқ. Жан иелері ағын суда ағып бара жатқан шөп тәрізді болып, ақыры фәни көлге құйылады. Фәни көліміз – өлім. Осылай сана-сезімі фәни болмыстың деңгейінде болғандар өмірі өліммен аяқталып, жоқ болады. Бірақ тән өлгенмен мәңгілікті жан өлмейді, сондықтан, егер адамның көкірек көзі ашылатын болса, онда ол өмірін әрі қарай жалғастырып болмыстың ішкі мақсатына, Түп Иеге қайтуға ұмтылады. Тіршілік көрінісін ағын сумен, ал, адамды қайықтағы су толқынымен арпалысқан жанмен салыстырған әңгімені Л.Н. Толстойдың шығармасынан да кездестіреміз. Болмыстың ішкі мақсатын, Алла тағаланы, заңғар биік рухани таудың басында орналасқан көркем нысана деп қабылдайтын болсақ, сол нысанаға жету үшін көптеген жолдар жатыр. Жан иелері өздерінің шама-шарқына байланысты осы жолдарды, түрлі әдістерді таңдайды. Рухани жаңғыруда сансыз көп жолдар, діни ағымдар бар. Рухани жетілу жолында кейбір жан иелері негізгі нысанаға қарай ентелеп келе жатыр. Кейбірі нысанаға жылдам жеткізетін тура жолға түскен. Бірақ, бұл жол тура жол болғандықтан, тауға көтерілетін қыя тәрізді, өте абайлап, аяқты нық баспаса, көңіл басқа жаққа ауғанда құздан құлап кетуге болатындай өте қауыпты. Сондықтан, бұл жолмен әркім жүре алмайды. Тариқат жолы дегеніміз, міне, осы жол. Бұл жолдағылардың көпшілігі жолдан тайып, нысанаға жетпей құлап жатады. Тау басына көтерілетіндер өте аз. Бұлармен қатар келе жатқан басқа жолдағылар өздерінің шамаларына қарай асықпай, дем алып, жол маңындағы әсем табиғат көріністеріне алданып, жайбарақат жүреді. Кейбірі жолды жеңілдету үшін тауға шығатын серпантин тәрізді ирелең жолды таңдайды. Кейбір әлсіздері біраз көтерілгеннен кейін ауыртпалыққа шыдамай кері кетіп, құлдырап, одан есін жиған соң қайта жоғары ұмтылып, сергелдеңмен жүреді. Әлемдегі жан иелерінің өздерінің сана-сезімдерінің деңгейлеріне байланысты рухани жаңғыруды осылай елестетуге болады. Бұл жолдағылардың мінездері бірдей емес. Кейбір имансыз адамдар қызғаншақтық, көреалмаушылық, өркөкіректік, нәпсінің ықпалына түсіп басқа жолда келе жатқандарды етегінен тартып, бөгет жасауға тырысады. Осылай олар бір-бірімен жағаласып жүріп қымбат уақытын да, күш-қуатын да қоршылықпен, босқа өткізеді. Алла тағала барлығын көріп отыр. Ол бұл арсыз адамдардың қылықтары үшін оларды өмірдің әділет заңдылығымен әуелі өмірдің төменгі деңгейлеріне жіберіп, күнәсінен арылтып алады да, сонан кейін олардың өздерінің сана-сезім деңгейлеріне байланысты таудың төменгі етегіне тастап, бұрынғы жүрген ауыр жолдарын қайтадан өтуге мәжбүр етеді. Осылай, діндерді, халықтарды бір-біріне қарсы қойып, дінаралық, ұлтаралық келісімге нұқсан келтірудің болмыс өмірінде, оның ішінде әрбір адам үшін қандай зардабы барын түсіне аламыз. Сондықтан, заманымыздың ұлы гуманистері Абай «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» десе, Шәкәрім бүкіл дүние көрінісі бәрі жанды екенін ескертіп, басқа жан иелеріне зәбір көрсетпей, «Сен де өзіңдей адамға мейірімді бол» деп, олардың барлығына тең қарауға шақырады.

Толық ләззат

Рухани жаңғырудың шыңы – толық ләззат. Абай «Махаббатпен жаратқан адамзатты» дейді. Алланың махаббатында ең жоғарғы ләззат. Болмыстың ең жоғарғы қуаты – ләззат қуаты. Алла тағала ләззатқа толы. Бұл әлемде одан жоғары ләззат жоқ. Ләззат сезіміне басқа жан иелерімен қарым-қатынаста жетуге болады. Ләззат алу үшін жалғыз Алла тағаланың өзі де көпке бөлінді, яғни, басқа жан иелерін, бүкіл әлемді Өзінен бөліп шығарып, болмысты жаратты. Осылай болмыс көріністерімен Ол ләззат алады. Сопы ілімі бойынша болмыс көрінісі Алла тағаланың ойыны болып табылады. Ал, ләззат махаббатсыз болмайды. Сондықтан, Жаратушы бүкіл болмысты махаббатпен жаратқан, оның ішінде адамзатты да, Абай сөзімен айтқанда «Махаббатпен жаратқан адамзатты». Бүкіл болмыс көрінісі махаббат көрінісі болғандықтан, шын мәнінде, барлық тіршілік ләззат әкеледі. Адамдардың арасында, басқа жан иелерінің арасында, тіпті, Жер мен Ай Күнді айналғанда да, осының барлығы махаббат көріністері, бір-біріне ләззат береді. Болмыста барлық жан иелері осылай бір-бірімен қарым-қатынаста болып, қуаттарымен алмасып жатады. Әркімнің өзіне қажетті нәрсені қабылдап, қанағат тапқанда ләззат сезімі пайда болатыны белгілі. Ләззат қанағаттан туады. Сондықтан, қанағат бар жерде ләззат бар. Әрине, қанағат сезімі ләззаттың алғашқы деңгейі. Жаратушының жоғары қуаты деңгейінде соған сәйкес жоғары ләззат болмақ. Жан иелерінің қарым-қатынасы неғұрлым жоғары қуатпен байланысса, соғұрлым олардың алатын ләззаттары да жоғары болмақ. Күнделікті өмірде өзінің азабынан, қайғы-қасіретінен ләззат алатын адамдар да бар. Мұндай адамдар өздеріне жасалатын қамқорлықтан айырылып қалмау үшін өздерінің осынау ауру-сырқау халдерінде қала бергісі келеді. Бұл ләззаттың ең төменгі деңгейі болса, ал, қуаныш, қанағат өскен сайын алатын ләззат та ұлғая береді. Бұл қант өндіру тәрізді. Қант қызылшасының сұйығын қайнатқан сайын ол қоюлана келіп, ақыры өзіміз күнделікті қолданатын тәтті қант түріне айналады. Сол сияқты жан да неғұрлым жоғары қуат көзімен байланысып, рухани толған сайын оның алатын ләззаты да қоюлана отырып, ақыры толық ләззатқа айналады. Ал, ең жоғары қуат көзі кімде? Әрине, Алла тағаланың Өзінде. Сондықтан, байланысты ең жоғары қуат көзі – Алла тағаламен жасау керек. Сонда өмірде ешқандай да шырғалаң мәселелер болмайды. Енді, болмыс өмірінің ләззатқа толы екеніне көз жіберіп көрелік. Алла тағала болмысты Өзін қанағаттандыру үшін жаратқандықтан, бүкіл болмыс өзінің сол міндетін орындап, Жаратушыны мадақтап, Онымен үнемі байланыста. Жаратушымен байланыста болғандықтан, бұл – ләззат беретін махаббат байланысы. Тіпті, табиғаттағы бүкіл жан иелерінің өмірі, болмыстың осы заңдылығына сәйкес, бір Жаратушыны мадақтау көрінісі болып табылады. Шәкәрім осындай ой айтады. Енді, адамдардың өздерінің мақсат-тарына, көңілдерінің қалауларына, сана-сезім деңгейлеріне байланысты алатын ләззатқа келейік. Ләззат деңгейлерін адам болмысына байланысты үшке бөлуге болады. Біріншісі, тәнді қанағаттандыру арқылы алынатын ләззат. Бұл сезім заттық деңгей болғандықтан, ең төменгі ләззат болып табылады. Екіншісі, ой-өрісті, психиканы қанағаттандыру арқылы алынатын ләззат. Адамның интеллектісі арқылы қабылдайтын болғандықтан, бұл ләззат біріншіден жоғары. Мысалы, адам тамақ ішкенде сыртқы сезімдері арқылы иіскеп оның иісінен, тілімен дәмін біліп, салқын-жылылығын сезіп, әкелінген тамақтың қандай әсемделіп көркемделгенін көріп қанағат тауып ләззат алады. Егер ол бұл тағам өз құрметі үшін дайындалғанын, не болмаса өзінің сүйікті адамы дайындағанын білсе, бұл оның ой-өрісіне әсер етіп, ішкі сезімдер арқылы одан да жоғары ләззат алады. Қанағаттан келген ләззат осылай адам бақытының өлшемі болып табылады. Адам неғұрлым көп ләззат алса – ол солғұрлым бақытты! Тән арқылы алынған ләззаттан интеллект арқылы алынған ләззат жоғары. Сондықтан, әрқашанда ой-өрістен туа-тын сүйіспеншілік те, бақыт сезімі де біріншіден жоғары тұрады. Бірақ, бұл екеуінен де жоғары бақыт сезімі бар. Ол – рухани деңгейдегі сезім. Бірінші және екінші деңгейдегі бақыт сезімдері Жаратушының материалдық қуаты арқылы болады. Ал, үшінші деңгейдегі бақыт сезімі ең жоғарғы қуат, рухани қуаттан туады. Рухани болмыс мәңгілікке, толық білім мен ләззатқа толы болса, ал, заттық болмыс керісінше, өлмек үшін туған уақытша, төмен баса беретін надан және зардапқа толы. Жан өзін-өзі толық таныған кезде сана-сезім осы рухани деңгейге көтеріледі. Сол кезде ол өзінің рухани ләззатын да толық сезінеді. Жан құмарлығы рухани құмарлық болғандықтан, ол тек қана рухпен қанағаттанады. Сондықтан, ол басқа жан иелерімен тек қана рух деңгейінде қатынас жасап, рухани ләззат алады. Ал, ең жоғарғы қатынас та, ең жоғарғы алатын ләззат та, әрине, барлық ләззаттың қайнар көзі Алла тағала-мен қатынаста. Бұл жағдайда шыбын жан мен Ғазиз Жан өздерінің рухтарымен байланысып, рухани қуатпен алмасады. Шексіз Жаратушы шексіз ләззаттың қайнар көзі болғандықтан, шыбын жан да шексіз ләззатқа бөленеді, сондықтан, бұл – ләззаттың, яғни бақыт сезімінің шыңы болып табылады. Жан тазарғанда оның рухы Ғазиз жанның рухымен сәйкестеліп, сана деңгейі таза рухани деңгейге көтеріледі. Ғазиз жан мен шыбын жанның рухтары сәйкестелген кезде жан өзінің Ғазиз жанмен ұқсас екенін түсініп, өзін бөлінбейтін біртұтастығын сезінеді. Осындай кезде әл-Халладж «ән-әл-Хақ» (мен Құдаймын) деген. Құдаймен қосылғанда Шексіздің ләззаты қандай шексіз болса шыбын жанның ләззаты да сондай жоғары болуға тиісті. Сондықтан, бұл деңгейде жан иесі толық ләззат алады. Рухани жетілудің бұл деңгейі сопы ілімінде «Хақиқат» деп аталып, Хаққа жетуді білдіреді. Бұл деңгейде адам толық ләззаттан мас, оған басқа ештеңенің қажеті жоқ, ол барлық арманына жетті. Абайдың «толық адам» концепциясындағы «әулие» осы деңгей. Ол бұл әлемнің ықпалынан толық шыққан, мәңгілікті бостандықта. Шәкәрім өзін-өзі тану деңгейінде «Алла тағалаға ұқсап бақ» деп жетілу жолын көрсетсе, ал, бұл толық ләззат деңгейінде «мас едім», «жас едім» деп мақсатқа жеткенін айтады. Бұл сөздермен ақын тариқаттың, яғни жолдың бітіп, енді хақиқатқа, яғни, мақсатқа жеткенін білдіреді. Студент медик теориялық білім алып, сонан соң тәжірибеден (практикадан) өтіп қалай маман дәрігер болса, рухани жолдағы адам да әуелі шариғаттан өтіп білім алып, тариқатқа түсіп, оны іс жүзіне асырып бойына сіңіру жолымен (рухани тәжірибе), ақыры хақиқатқа (мақсатқа) жетеді. Әрине, рухани жолдың бұл белестері бірінен кейін бірі емес, барлығы бір мезгілде жүреді. Мысалы, шәкірт өзінің рухани ұстазынан шариғатты оқып, біле жүріп, діни рәсімдерді де (тариқатты) мұқият орындайды. Сонымен бірге, ол Алла тағаланың шапағат нұры түскен сәттерін де сезуі мүмкін. Бұл шапағат оған алдын ала аванс ретінде беріледі. Бұл жолды Абай «бек нәзік, бек шетін» деп атайды. Себебі, ниеттің тазалығын, діни рәсімдердің қатаң орындалуын керек етеді. Пышақтың жүзіндей өткір болғандықтан, болымсыз қателіктен кесіліп қалып, өте қатты зардап шегуге болады. Сондықтан, бұл сынаққа шыдай алмай, тайып кететін адамдар жиі кездеседі. Ондайларды жалған сопы ретінде Абай да, Шәкәрім де жиі сынайды.

Қорытынды

Көкірек көзі ашыла бастаған адам әуелі шариғат арқылы өмірдің түпкі мақсатын түсінеді. Сонан кейін ол мақсатқа жету үшін жол іздеп тариқатқа түседі. Олар енді негізгі мақсаттан басқаға көңіл аудармай, бар күш-жігерін бір бағытқа жұмылдырып, сол бағыттан ауытқымауға тырысады. Олар түпкі мақсаттың бір екенін, бірақ апаратын жолдың көп екенін жақсы біліп, жақсы түсінгендер. Сондықтан, олар басқа жолмен келе жатқандарға көмек болуға ұмтылады. Аллаға баратын жолды өзінің сана-сезіміне байланысты өзі таңдайтынын, яғни, бара жатқан жолы өзінің болмысына сәйкес келетінін жан иесі жақсы түсінеді. Ендеше, олар бір жолды екінші жолға, яғни, бір дінді екінші дінге қарсы қоймайды. Бұл жол данышпандық қасиетке жеткізеді. Себебі, тариқат жолы рухани білімді тәжірибеде қолдану жолы. Данышпандық дегеніміз – білім мен тәжірибенің қосындысынан туатын қасиет, яғни, данышпандар – рухани білімді толық меңгеріп, оны өмірде дұрыс қолдана білетін адамдар. Жалпы, рухани дүние шексіз кең, оны бірден түсінудің мүмкін еместігі белгілі. Көп жағдайларда тыңдаушының енжарлығынан, құлықсыздығынан, ойдың таяз-дығынан «мылжың» деп құлақ салып тыңдалмай, не болмаса, қасиетті сөздердің, айтылған ойлардың мағынасы дұрыс қабылданбай, біржақты ғана түсініліп, түпкі мағынасынан алшақтап, тіпті, мүлде басқа мағына алатыны, не болмаса дұрыс айтқан кісіге «дінсіз» деп айдар тағылып, орынсыз сынға алынатыны жиі кездеседі. Рухани жаңғыру жолы Алла тағаланың сүйікті құлы болуға мүмкіндік береді, ал, Оның құлы болсаң, онда Қожаңның сүйгенін қыл. Бұл шын мұсылман болудың жолы, сондықтан, құл болудың мәнісін біл. Тариқатта жетістікке жеткендер Алла тағаланың шапағат нұрын сезіне бастайды. Тариқат пен Хақиқаттың арасындағы бұл аралық сезім деңгейін «Мағрифат», (Алланы тану, білу) деп атайды. Осылай рухани ләззат қоюланып, Хақпен бірігіп, хақиқат деңгейіне жетеді. Шын мұсылман болып, Абай сөзімен айтқанда «Кәміл мұсылман» жолымен рухани жетілудің осы биік деңгейіне көтерілуге болады. Адам баласы рухани білімнің көмегімен өзін жан деп біліп, рухани жолға түсіп, содан бұл білімді іске асырып өзін жан екенін анық сезінгеннен кейін, ол, жан мен тәннің қарым-қатынасын, тәннің салмақ боп баса беретінін айырып, жылжуға бөгет болатын бұл салмақтан құтылуға ұмтылады. Осылай, рухани жолдағы адам аскеттікке, тақуалыққа жетеді. Рухани білімді тәжірибе жүзінде пайдаланып, жетілу үшін тақуалықты қолдану керек. Бірақ нағыз тақуалыққа адам әулие деңгейінде ғана келеді. Тақуалықтың шыңы – бұл фәни әлемнің ықпалынан толық шығу. Тақуалық рухани жетілу жолдағы құрал тәрізді, мақсатқа жеткеннен кейін ол құралды лақтырып тастауға болады. Осы жағдайды Шәкәрім «Жан денеден жалықты, жанды ал», – дедім Жарыма» деп денені тәркі етіп, өзін Құдайға ұсынады. Осылай, жанның өзін-өзі тану деңгейіне әркімнің көтеріле алмайтынын көреміз. Тіпті, толық берілсең де сенің жаныңды алу-алмау Алла тағаланың еркінде. Егер, Ол көңілін бөліп, шапағат нұрын түсірсе толық берілген жанның қабылдануы мүмкін. Ал, егер, Шәкәрім сөзімен айтқанда, «сасыған балықтай» әлі тазармаған болса, жанның Алла тағалаға қайтуына ешқандай мүмкіншілік жоқ. Сондықтан, бөгде ниетпен сасыған жанды таза сумен жуу керек. Таза сумен жуу дегеніміз – рухани жаңғыру жолына түсіп, білімді тәжірибеден өткізу деген сөз. Осылай, ластанған жанды тариқат жолымен біртіндеп тазартуға болады. Тариқат жолында тазарудың негізгі әдістері бар. Ең маңыздысы – рухани жетілген адамды тыңдау. Сонан кейін, ол алған білімді қайталау, яғни, басқа адамға жеткізу. Келесі деңгей алған білімді ой-өріске салып пікірлеу (сопы ілімінде фікір деп аталады). Және осының барлығы тек қана Алла тағаланың ризашылығы үшін ғана жасалуы керек. Осылай, жан тазарып, белгілі бір тазару дәрежесіне жеткенде Абай көрсеткен және Құран Кәрімде айтылатын адам өмірінің түпкі мақсаты – Түп Иеге қайтуға мүмкіндік туады. Таза құлшылық жолына түсу үшін адам өзінің бұрынғы фәнилік былғанышынан арылуы керек. Бұл былғанышты Шәкәрім «ескі иман» дейді, яғни, бұрынғы рухани жолдан алыс ой-өріс, сенім-нанымдардан арылып, таза рухани сенімге көтерілу керек. Бірақ, жан құмарын қандырып Алла тағаланың жолына түсуге тойымсыз нәпсі бөгет болады. Иманды өзгертіп, жаңа сенім алса да, заттық тәннің болмысы – нәпсіні жеңу қиынның қиыны. Нәпсі Алла тағаланың бір қуаты. Сондықтан, ол өте күшті, оны адам өзі ешуақытта толық жеңе алмайды. Ол қуатты тек қана оның шыққан көзі Алла тағаланың Өзінің көмегімен ғана жеңуге болады. Осылай, фәни әлемді тәркі етіп, одан бас тартып толық Алла тағаланың ықпалына берілген кезде ғана нәпсі шыбын жанды өз құрсауынан босатып, оған толық құлшылық жолға түсуге жол ашады. Нәпсіні «Өмірді көзге ілмей, қанжарға мойын ұсынып» тек қана Құдай тағаланың көмегімен ғана жеңуге болады. Сопы ілімінде бұл қағида «өлімнен бұрын өлу» деп аталады. Бұл тақуалық өмір жолына түсіп, тән құмарынан толық бас тартып, жан құмарына берілу, яғни, тән әлі өлмесе де, одан бұрын нәпсіні ауыздықтап, жан құмарымен өмір сүру дегенді білдіреді. Сондай жағдайда Алла тағала «адамның басын шауып арам қанын төгіп тазартып, нәпсіні дарға асып, оны жанға жеңіп береді» дейді Шәкәрім. Нәпсіні осылай жеңіп, жанға Жарын тапқызып түпкі мақсатқа жетуге болады. Өмір мақсатына жетудің тура жолын Шәкәрім жұмбақтап осылай жеткізеді. Қасиетті Құран барлық жан иелерінің міндеті – бір Жаратушыны мадақтау және бүкіл әлем бір Жаратушының мүддесі үшін жаратылғанын көрсетеді. Бірақ, соны мойындамай, кейбіреулер фәни өмірдің жалғандығын, сатқындығын, озбырлығын түсінбей өздерінің нәпсілерінің басыбайлы құлына айналады. Олар өздерінің кереңдігінен, соқырлығынан, жүректерінің мұздай суықтығынан болмыстың бұл сырын түсіне алмайды.