Ел мұраты
25 Желтоқсан, 2023

Көне сарыннан басталған рухани өзек

Музыка ғылымының, соның ішінде жаңа музыкалық мәдениеттанудың жетістіктеріне қарамастан, әлі де өзекті мәселелер баршылық. Ұлы даланың сарқылмас үн әлемінің заңдылықтары, яғни фольклор және ауызша кәсіби шығармашылық жиынтығының ажырамас тұтастық ретінде дамуы кәсіби этномузыкология арнасында зерттеу фактісіне себепші болды. Сол арқылы бүкіл әлемде халықаралық феномен деп есептелетін еуропалық дәстүрдегі композиторлық практикамен тепе-теңдік негізінде ауызша кәсіби тәжірибені тереңірек зерттеу – қазіргі және болашақтағы музыка ғылымның маңызды міндеті.

Заманауи зерттеуші Едихан Шаймерденұлының пайымдауынша, «Адамзат тарихында айтулы құбылыс – Жер планетасы эволюцияның алтыншы сатысына қадам басты. Бұл ахуал барлық адамдардан өз істері үшін ғана емес, сондай-ақ сезімдері мен ойлары үшін де жауапкер болуын талап етеді». Автор бұл тарихи оқиғаның нақты бастауы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы деп, оны екі тұрғыдан бағалайды. Бір жағынан, тәуелсіздік ел болғанымыз; екінші жағынан, «Желтоқсан - 1986» бүкіл адамзат өркениеті үшін маңызды дегенді білдіреді. Едихан Шаймерденұлы арнайы қазақ музыкасы туралы көп жазбаса да, «Қазақ және еуропалық музыканың жеті рухани деңгейі» деген мақаласындағы ой-пікірлерін толығырақ қарастырамыз.
Түптеп келгенде, зерттеушілер еліміздің сарқылмас үн әлемін, соның ішінде күй өнерін атап көрсетеді. Осы салада тәуелсіздік алғаннан бері мемлекеттік деңгейде де көп жұмыс істелді. Мысалы, «Мың күй» жинағы, «Мың ән» антологиясы, компакт-дискілері шығарылды. Альтернативті, яғни балама көзқарас У.Жұмақова, С. Аязбекова секілді зерттеушілердің ой-пікірлеріне тән. Ғалымдар заманауи дәуірде 2 мәдени қабатқа көңіл аударады. Мәдени-тарихи өлшемдегі жаңа композиторлық практиканы талдай келе, XIX ғасыр әнші, ақын және күйшілердің жеке кәсіби шығармашылығының өркендеуімен тарихқа енсе, «XX ғасыр қазақ музыкасының жаңа бағыты – еуропалық дәстүрдегі композиторлық шығармашылықтың қалыптасуымен және дамуымен атап өтіледі», – дейді. Бұл «ұлттық музыкалық мәдениеттің алдыңғы кезеңдерінен осы дәуірдің ең айырмашылықтарын және жаңалығын шоғырландырған маңызды құбылыстардың бірі» деп қорытынды жасайды. Қысқаша шолу «Ұлы даланың сарқылмас үн әлемі» дәйекті эволюциямен және әлеуметтік-мәдени болмыстың өзгерістерімен сипатталатын өміршең феномен екенін көрсетеді. Бұл ретте онда жүйелі тұтастық, ауызша бастау, импровизациялық табиғат, сөз және саз музыкасының тығыз өзара іс-қимылы сияқты заңдылықтар сақталады және дамиды. Және де шығармашылық процесс арқасында халықтың мәдени жадына сүйеніп, ауызша трансляциялауға, яғни таратуға мүмкіндік болды. Осы тірі процесте қазақ тілінде, кеңірек алғанда, түркі тілдерінде қалыптасқан саз мәдениеті туралы лингвомәдени ұғымдар маңызды рөл атқарды. Бұл экзистенциалдарда көп мағыналы, бейнелік, эмоционалдық және көп мақсаттылықпен сипатталатын ұрпақтардың рухани тәжірибесі жинақталған. Олардың көпшілігі бүгінгі таңда музыкалық ғылым мен музыкалық білім берудің терминологиялық корпусын құрайды.
Өкінішке қарай, саз мәдениеті ұғымдарын білім беру кеңістігінің айналымына енгізу жұмыстары тек енді басталды. Мұны салыстырмалы тұрғыда нақтылауға болады. Мысалы, еуропалық музыкалық терминология ежелгі грек және латын, итальян және француз, ағылшын және неміс, орыс тілдеріндегі ұғымдарды енгізді. Ұзақ уақытқа созылған бұл еуропалық үрдіс олардың халықаралық терминдер ретінде таралуына ықпалын тигізді. Түркі терминдерін алсақ, олар қазақ, қырғыз, өзбек, түркмен, Ресей түркілерінде кең қолданылады. Заманауи ғылыми және білім беру кеңістіктерінде Орта Азияның, жалпы Шығыс зерттеушілерінің бірігуімен түркі, шығыс халықтарының терминдерін әлеуметтік-ғылыми кеңістіктің халықаралық деңгейіне, соның ішінде музыкатану, мәдениеттану, эстетика, мәдениет философиясы секілді салаларға енгізу бүгінгі күннің талабы болып отыр.
Ұлы дала музыкасындағы негізгі терминдер мен ұғымдардың қалыптасуына ежелгі түркі көшпелі әлемінің тіршілік ету ортасы, географиялық және климаттық жағдайлар себеп болды және де дыбыстық түсініктерге барып тіреледі. Музыкалық қызметте табиғи ландшафттың акустикалық заңдылықтары ескерілді. Дыбысты күшейту үшін күннің белгілі бір уақыт қолданылды, мысалы: «таңғы сарын» және «кешкі сарын». Әйгілі сазгер Ықылас (1843-1916) қылқобызды табиғатта бәрі үнсіз болған кезде, яғни күн шыққан кезде немесе күн батарда тартқан, сөйтіп аспаптың дауысы алыстан естілетін болған. Түркі халықтарының дыбыстық түсініктерінде «звук» – «дыбыс» және «музыка», «голос» – дауыс» категорияларының өзіндік арнайы терминдері бар. Олардың жалпы ауқымы Ұлы даладағы музыка әлемінің эволюциялық дамуын куәландырады. Көпшілігі (жыр, толғау, өлең, үн, көк/күй және басқалары) ежелгі түркі тектес зерттеушілерде және әйгілі Махмұд Қашқари сөздігінде (XI ғ.) кездеседі. Терминдердің ішінде «үн» дауысты, сөйлеуді және музыкалық дыбыстарды, резонанстық құбылыстарды, мысалы жаңғырықты білдіреді. Ол әрбір түркі халықтарында әртүрлі қолданылады: үн – өн – он. Тува тілінде «өн» дыбыс пен түсті білдіреді. Қазақ тілінде үн – дауыс, дыбыс шығару мағынасында сақталған.
Үн «қоңыр» терминімен бірге жиі қолданылады. Мәдениеттанушы Мұрат Әуезов «Қоңыр үн» – первозвук, предшествовавший сотворению мира», яғни әлемнің пайда болуына себеп болған қоңыр үн деп сипаттайды. Бүгінгі күнге дейін «Қоңыр үнді, қара домбыра» секілді сөз тіркестері белгілі. Қорыта келе, қазақ тіліндегі «өнер» терминінің тувалық «үн» – дыбыстар және интонация мағынасында «үн аяны» түркі әлемінің көркемдік жүйесінде дыбыстық сөйлеу мен музыканың, жалпы рухани мәдениеттің басымдығын куәландырады. Түркі арнайы терминдерін әрі қарай зерттеу барысында, ғалымдар «үн» – «сес» сөзі синоним ретінде бірнеше мағынада қолданылады дейді. Атап айтқанда, байбалам, қоқан-лоқы; белгі, дыбыс; қазақ тілінде «сес беру» – дыбыс шығару дегенді білдіреді. Оғыз тілдерінде «дыбыс» пен «дауыс» «сес» деп белгіленеді, сөзбе-сөз: шешен, тапқыр. «Сес» мазмұны мен фонетикалық құрылысы бойынша қазақтардағы «сөз», басқа түрік халықтарындағы «сөс» терминдеріне сәйкес жақын болып шығады, өйткені ол сөйлеу аппаратымен байланысты.Тағы бір түркі-моңғол әлемінде кең және көп мағыналы түрде қолданылатын термин – «сарын», ол: 1-ден, табиғаттың дыбысы, үні; 2-ден, белгі, контур; 3-ден, әуен, әуез, мақам, саз. Табиғат «үн» мән-мағынасында моңғол және қазақ тілдеріне тән; моңғолдарда улау + ай мағыналарында да кездеседі. «Сарын» термині жалпы түрік тілдерінде бар, бұны жан-жақты, терең Ж. Қожахметова талдаған. Ғалым келесідей мысалдарды келтіреді: «сарылдаған дыбыс, үн, шуыл, ызың»; «бір нәрсенің белгісі, ізі, нобайы». Ж. Қожахметова «бұл тұрғыда сарын – Ұлы даланың сарқылмас үнінің белгісі, жеке стильдің көрінісі ретінде түсіндірілуі мүмкін және мұндай белгі өзекті әуен, мақам, саз бола алады» деп тұжырымдайды. Музыкатанушының бұл ой-пікіріне қазақ тіліндегі «сарын» сөзімен тамырлас сарындас, сарындастық, сарындылық секілді сөздер де дәлел болып табылады.
Ж.Қожахметова ұйғыр және қазақ тілдеріндегі сарын терминіне салыстырмалы/компаративистік талдау жасайды. Ол екі жағдайда да сарын емделумен байланысты екенін атап өтті. Ұйғыр тіліндегі айырмашылығы, сарынның «емдеуге арналған дәрі» екендігінде. Халқымыздың тарихында бақсы сарыны құдіретті күш беріп, адамды емдейді деген түсінік сақталған. Заманауи ғылыми ұғыммен айтқанда, музыкотерапия деген мағынаны білдіреді. Халқымызда «сарын» бақсылықта қолданылған; солтүстік және шығыс облыстарда ұзатылған қыздардың жар-жар сарыны, беташар сарыны, қыз-сыңсу сарыны секілді түрлерін біріктіреді. Сарын басқа түркі халықтарының тілінде де кездеседі және ән поэзиясы ретінде түсіндіріледі.
Осылайша жан-жақты зерттеп, Ж. Қожахметова «сарын» ауыз әдебиетіне, атап айтқанда, ақындардың шығармаларына тән деп негіздейді. Өз ой-пікірін дәлелдеу үшін зерттеуші «сарын» және «ақын» терминдеріне салыстырмалы талдау жүргізген. Нақтырақ айтқанда, Т.Жанұзақовтың сөздігіндегі «сарылдап, күрілдеп дыбыс шығарған ағын» – «течение, поток, вызывающий бурлящие звуки» деген аудармасына сүйенеді. Және де М. Қашғари сөздігінде «ақын» терминіне «нахлынувшая сель», яғни, «су тасқыны» деген мағына келтіріледі.
Келтірілген мысалдар «сарын» және «ақын» сөздерінің мағыналық мәндерінің бірегейлігін растайды және «сарындардың ақын дәстүрімен тығыз байланысын сипаттайды» деп жалғастырады Ж. Қожахметова. Ақындар «ең көне – үйлену тойы мен жерлеу салт-дәстүрлерінің қатысушылары» деп, сол арқылы бұл факт Е.Тұрсыновтың «ақындық институтының ежелгі концепциясын және оның сарындарын растауы» болып табылады деп қорытындылайды. «Сарындап айту» – әншілік-речитативті орындау формасы; оның жырлау, термелеп айту, желдіріп айту, сарындап оқу, мақамдап оқу өрнектерінің синонимі және т.б. мағыналарда өлең айту үлгілерін келтіріп, Ж.Қожахметова қазіргі қазақ мәдениетінде «сарын» терминінің таралуын көрсетеді. Қазіргі уақытта «сарын» термині ақындардың құттықтау және арнау өлеңдерінде қолданылады, музыкатанушы «сарынды» айтыстың, жалпы ақындық шығармашылықтың бір белгісі ретінде анықтауға негіз береді дейді. Сонымен қатар, айтыскерлер арасында жүргізілген әлеуметтік сауалнама мәліметтеріне сүйене отырып, ғалым айтыстың әуенін мақам ретінде анықтау басым дейді. «Мақам» термині басқа мағынаға ие болғандықтан, және де оның этимологиялық өрісі тек айтысты ғана белгілеуге қарағанда кең деп, айтыс мәдениетіндегі әуендерді сарын дегенді дұрыс көреді.
Ж.Қожахметова жүргізген ауқымды талдауға сүйене отырып, ақын сарындарын: 1) түркі-моңғол мәдениетіне арналған жалпы тарихи-типологиялық санат ретінде; 2) әдет-ғұрыптық және ауызша-кәсіби мәдениет аясында; 3) автордың жеке шығармашылығын таңбалайтын ақын бастауының белгісі ретінде; 4) речитативті жанрларды жүзеге асыру саласы ретінде баяндайды; 5) терминнің өз ортасында қызмет етуінің ұзақ тарихы байқалады дейді.
Түптеп келгенде, «үн», «дыбыс» және «дауыс» Ұлы дала сарқылмас үн әлемінің адамзат тарихының алғашқы – фоникалық кезеңінің ең көне экзистенциялары болып табылады. «Музыка» (шығыс халықтарында «саз») санатына келетін болсақ, ол екінші, меликалық кезеңіне жатады да, Ұлы даладағы кең ауқымды терминдердің қызметі осы кезеңдердің реттілігі мен өзара байланысын көрсетеді.
Біздің авторлық көзқарасымызды С.Өтеғалиеваның зерттеуі де дәлелдейді. Ғалымның пайымдауынша, «музыка» санатына әуен, саз – қазақ; күй, оханг – өзбек; саз – түркмен; әуен – саз/соз – қазақ, түркмен, тәжік; күй/көй – татар, өзбек тілдеріндегі терминдер сәйкес келеді. Олардың арасында қазақ, түркмендер, тәжіктер және басқа да халықтарда кең тараған саз термині біз үшін ерекше қызығушылық тудырады. Саз «гармония» ұғымымен байланысты, ол әзербайжан, татар музыкалық аспаптарының атауы болып табылады, және де саздан, яғни балшықтан жасалған сазсырнай сияқты музыкалық аспап жасау материалын көрсетеді. Келтірілген және басқа да факторлар саз терминін кең-мәдени аспектіде «музыка» санатына баламалы түркі анықтамасы ретінде сипаттауға негіз болып табылады.Саз мәдениетіне тән жалпы заңдылық – түркі халықтарының ішкі дүниетанымын білдіретін факторлардың болуы. Атап айтқанда: «қозғалыс» және «көңіл көншу». Қозғалыс факторы «өмірдің оң тонусын, сыртқы әлемді белсенді игеруді білдіреді және жыр/ ыр, үн, дауыс ұғымдарына мазмұндалады. «Көңіл көншу» дегенді Қ.Ш.Нұрланованың пайымдауынша, «тұлғаның, қоғамның ажырамас физикалық күйі, эмоционалды-интеллектуалдық, психикалық және психологиялық жайлылығы». Көшпелі ата-бабаларымыздың барлық назары көңіл көншуіне бағытталған. Сөйтіп, Қанат апайымыз: «мәдениетіміздің түпкі мәні адамның көңіл көншуі, көңіл-күйі» болып табылады деп түптейді. Көңіл көншу қуанған, шаттанған, ойшыл, әсерлі, қайғылы секілді философиялық жағдайға дейінгі тыныштық күйлерімен байланысты және күй, саз анықтамаларында белгіленген. Сөздің өзгеруі саздың эстетикалық қасиеттерін сезінуге әкеледі: жан-тәнін орайды, жұмсартады және жалтыратады. Қазақ тілінде «саз», «сазды», яғни, жан, әуенді; сазымен келтіріп оқу – сезімдік және мәнерлі оқу дейді. Саздың үніне жұмсақ, нәзік дыбыстар, психологиялық және эмоционалдық жайлылық сезімі, рухани-жан тыныштығы тән.
Алғашқы фоникалық дәуір – адамның зияткерлік қабілеті дамуының эволюциясын бейнелейтін алғашқы қауымның әмбебап мифологиялық кезеңі. Архаикалық классикалық мифтің ерекшелігі – әлемді жанды-жансыз деп бөлмей-ақ біртұтас қабылдануы. Бастапқы мифоритуалды кешен үн, дыбыс, қоңыр үн ең көне константаларымен белгіленеді. Үн мен Өмірдің берік байланысы келесі аңыз-күйде астарлап берілген: «Бастапқыда ештеңе болған жоқ. Содан соң бір үн пайда болды. Бұл үннен бүкіл әлем пайда болды... Сиқырлы культтерді жіберуші бақсылар.., арғы үнді жаңғырта отырып, күн сайын әлемнің жаратылысын қайта жаңғыртады». Сөйтіп «үн» константасы және оның «дыбыс», «сэсэн», «сөз» синонимдері дыбыстық сөйлемді музыка мен сөздің бірлігі ретінде сипаттайды.«Жалпыадамзаттық рухани мәдениеттің осындай бастапқы әмбебап негіздемелері арқылы Ұлы даланың сарқылмас үн әлемі биік деңгейде дамыған. Көшпелілер дүниетанымындағы Ғаламның дыбыстық-есту бейнесі, қазақтардың терең философиялық-эстетикалық ұғыну-түсінуі бір мезгілде сезімтал да, пайымдаушы үн анықтамасында көрініс тапты:
Үн жинадым тыныс алуға,
Үн жинадым тыныстануға,
Үн жинадым тыныстауға.
Бұл фразеологиялық халық даналығында ауызша феномен ретіндегі сөз бен саздың бастапқы мәнінде ажырамас бірлігі бейнеленген».
Келесі кезең – қос құрылымға негізделген дуалды мифология. Ол кеңістікті (үсті-асты, аспан-жер, жер-су), уақыт өлшемдері (күн-түн), түсті (ақ-қара), табиғи-жаратылыстану (өмір-өлім) және мәдени-әлеуметтік бастаманы (ер-әйел, үлкен-кіші, өзіңдікі-бөтен) сипаттайтын қарама-қарсы қос белгілерді қамтиды.
Өмірдің «дуальды ұйымын жер шарындағы бүкіл халықтардың тарихи дамуының белгілі бір кезеңіне тән жалпыға бірдей әмбебап нысан деп тану керек, басым көпшілігі оның әртүрлі іздерін сақтаған». «Сайыстың элементтері қазақша күрес, бәйге (ат жарыстары) сияқты ұлттық-спорттық ойындарында, қайым-айтыс немесе жар-жар той салтында, батырлардың жекпе-жегі әскери өнерінде бар» деп жазады Б. Аманов. Дуалистік мифологияның дүниетанымдық негіздері Ұлы дала фольклоры мен музыкасында ұзатылған қыздардың жар-жар, беташар, қыз-сыңсу секілді түрлерінде және ақындардың айтыстарында «сарын» термині ретінде бекітілген. Әлемді қосарлы түсіну негізінде Үстіңгі, Ортаңғы және Астыңғы әлемдерді қамтитын Дүниенің үш деңгейлі үлгісі түзілді. Әрбір әлем мен құбылыстардың әртүрлі түрлерінің арақатынасы белгіленген. Үстіңгі – ағаштың ұшар басы, аспан, аспан шырақтары, таулардың шыңы, өзендердің бастауы, құстар. Ортаңғы – ағаштың діңі, алқап, тау етегі, адам мен бұғы, бұлан, жылқы және тағы басқа жануарлар. Астыңғы әлем – ағаш тамырлары, үңгір, шатқал, су, індерде мекендейтін жануарлар, балықтар. Бұл үш өлшемді қатар Уақыт түсінігінде жалғасын табады: келешек – осы шақ – өткен шақ және адам қоғамында: келер ұрпақ – қазіргі ұрпақ – ата-бабалар. Екілік пен үш өлшемділікке өту өзге де дүниетанымдық бағдарларды ресімдеу болып табылады. Яғни, бұл алғашқы саналы акт – адам өлімге сиқырлы (салттық) қарсы тұруға бағытталған рухани күш арқылы өмірді жеңеді. Сол арқылы әлемнің үш өлшемді моделінде өлім емес, Мәңгілік идеясы орнады.
Үш өлшемді әлем бойынша бақсы саяхат (baga-дан – «мәңгілік, өмір сүру) жасайды. Терминнің алғашқы ұғымында емшілік – адам сырқатын тексеру деп түсіндірілсе, екінші жағынан Ғарыш – мәңгілікпен ұштасады және олардың ажырамайтын байланыстылығын бірлікте қарастырады». Сондықтан қазақтар «өлім дегенді түсінбеген, көбіне «қайтыс болу» ұғымын тұтынған. Бұл – физикалық дүниеде өлген адамның «әруақтар дүниесі» деп аталатын қабаттас дүниелерге қайтып барғанын білдіреді». Мұндай дүниеге көзқарас көшпелілердің ұстанған «Тәңірі Бір Жаратушыға сенетін алғашқы монотеистік дініне тән. Бұл дін «Құбылу заңымен таныс болатын, сол себепті көшпелілер өзінің аталасын жерлегенде оның қабіріне қымыз сеуіп, марқұмның аруағына – қайтып кел, бізге пана бол, сүйеу бол, - деп сиынған.
Мәңгілікті түсінудің қайнар көзі дыбыс – үн, сарын, күй, саз болып табылады. «Басқа әлемдермен бітістірушілік үшін үн, дыбыстық кешен қолданылады. «Адам мен әлем арасындағы байланыстырушы буын рөлі музыкаға Ғарыш бастауының және Мәңгілік көзінің феномені ретінде беріледі. Бұл кезеңнің тарихи маңызы бізді қызықтыратын аспектіде меликалық, яғни музыкалық бастауды қалыптастыруында. Осы уақыттың пафосы – орта – Жер әлемін киелі кеңістік ретінде бекіту. Ұлы даланы кейбір зерттеушілер Еуразия Даласындағы көшпелілер өркениеті дейді (ЕДКӨ. – А.И.Оразбаева), бұл сарқылмас үн әлемінің әрі қарай қалыптасу кезеңі келесі тарауда кеңірек қарастырылады. Монография орыс тілінде жазылып жарияланған соң, ЕДКӨ дегені авторлық нұсқа бойынша «Цивилизация кочевников евразийских степей – ЦКЕС» делінеді. Кіріспеде қысқаша баяндалғандай, Ұлы даланың музыкалық әлемі Орталық Азияның өшпелі мәдениетінде қалыптасты. Эволюциялық дамумен сипатталатын бастапқы түпнұсқа феномен бүгінгі күні де өміршең болғанын қөп мағыналы «саз» экзистенциалы негіздейді. Шығыс халықтарында табиғи материал балшық, музыка және музыкалық аспап «саз» деген сөзбен белгіленеді. Мұндай сәйкестік кездейсоқ емес: балшық жұмсақ материал, оңай өңделеді. Саздың бұл табиғи қасиеттері біздің ата-бабаларымыздың адамның ішкі әлеміне әсер ететін сарқылмас үн мәдениетінде бар, саздан жасалған алғашқы қоныс аударушы туралы этимологиялық мифтердің кең таралуымен расталады. Саз тарихы материалдық және рухани бастаулардың бөлінбейтін ажырамас тұтастығын сақтайды. Кешенді талдау «саз» ұғымының мәдени бірлік пен тұтастықтың бастауына көтерілгені туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
«Ортаазиялық көшпелілердің типтік бірлестігі тұтас жүйенің сақталуын ғана көрсетіп қойған жоқ. Сонымен бірге ата-бабалар өсиетін ең жоғары рухани-адамгершілік жетістік ретінде байқатады. Мұнда өтпелі, уақытша материалдық байлықтан гөрі мәңгі аяқталмайтын рухани байлық жоғарғы орын алып бағаланады. Сондықтан мәдениет басты рухани мұра болып есептеледі. Түркі-моңғол көшпелілерінің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тапқан әлемді түсінуінде ерекше орнықтылық және сол құрылымдардың аяқталуындағы көзқарас кешені игерілген. Бұл нұсқада адам – үлгі. Мұнда ол «құшаққа сыймас әлемнің орталығы, оның ішіндегі адасқан кішкене нүкте емес, қайта аспан сияқты жоғары да кең, кең-байтақ жазық дала сияқты көрсетілген». Бірақ ендігі далалықтар баяғы Энкиду сияқты: «Мен құдіретпін, тағдыр тұтқасы менің қолымда, далада туғанның талайы артық» деп кеуде қаға алмайтын болды».
Ұлы даланың сарқылмас үн әлемінде айтылған көп мағыналы «саз» – балшық; интонация; әуен; гармония; сазды; мәнерлі категориялары бойынша белгіленеді. Халк сазлары – түркімендерде халық музыкасы; сазанда(р), сазанда, сазендә (созанда, сазенде) – түркімен, өзбек, қарақалпақ, әзербайжан, түріктерде – аспапшы, дутардағы аспаптық пьесаларды тартушы. Сазендә триосы – әзербайжан, армяндарда тара, кеманче және дафе аспаптарында орындайтын дәстүрлі вокалды-аспапты ансамбль. Сазгер – қазақ мәдениетіне тән «бір адам шығарушы да, орындаушы да болып табылатын шығыстың ауызша музыкалық кәсіпқойының бейнесі. Сазгер болу үшін туынды шығарушылық, яғни суырып–салмалық пен шығармашылық (музыкалық-поэтикалық, орындау шеберлігі, жоғары артистік қабілет, жан-жақты қабілеттер қажет. Бұның бәрін үйрену мүмкін емес. Тек сирек кездесетін дарыны бар, өнерге деген шексіз ұмтылысы бар тұлға ғана өзінің қажырлы еңбегі арқылы сазгер деген атаққа ие бола алады». Сазсырнай – қазақ музыкалық аспабы және басқа терминдер. Көп мағыналы «саз» термині кең таралған соң, бұл терминді түркі анықтамасы ретінде сипаттауға негіз береді.
Қазақ ортасында саз бастапқы табиғи материал ретінде «сазсырнай» қазақ музыкалық аспабының атауында сақталған. Армяндар, әзербайжан, ауғандарға келсек, олардағы саз, сааз аспабы ағаштан жасалады. С.Өтеғалиеваның айтуынша, қарақалпақ, түркмен, өзбек, татар және ноғайларда дутарда орындалатын аспаптық пьесаларды шығарушы және орындаушы «сазче» деп аталады. Бірақ барлық саз аспаптарына: қазақ жетігені, хакас чатханы, белорус цимбалдары, орыс гуслиіне жұмсақ тембрлік бояу және динамика, яғни үннің жай дыбысталу күші тән. Бұл әлемнің әртүрлі халықтарының салыстырмалы материалында Ұлы дала музыкасының үлкен қырын игеруге мүмкіндік береді.
Түркі-моңғол мәдениеті мен славян халықтарының саз аспап дәстүрлерінде айырмашылық та бар. «Күйдегі әдет-ғұрыпта қалыптасқан сарындық иірімдер, әндердің интонациялық ерекшеліктері (кең тынысты ән, речитативті саз) аталған жанрлардың семантикасымен сабақтасып, ассоциативтік байланыстарды тудырды. Олар ақыр аяғында Сөзбен ұштасады. Өмірдің барлық бейнелері мен түсініктерін шебер жеткізген Сөз ұлттық мәдениетке, аспапты музыканың ойлау жүйесіне энергетикалық алаң секілді әсер еткен айқындаушы күш болды. Бұл әсер терең және тұтас мәдениетті қамти алатындығы соншалық, тіпті, қазақ аспапты музыкасы Сөздің ерекше ақпараттық қызметін қайталай алды. Көптеген аспапта ойнау арқылы жеткізілген хабарламалар, ауызша ақпараттармен бірдей күй аңыздарында сақталды». «Садко туралы орыс қиссасындағы оның гусли атты (жетіген сияқты ішекті аспабының бір түрі) аспапта ойнауы Теңіз Патшасының өзін билете алғанын жоғарыда келтірілген аңыздармен салыстырсақ, әртүрлі ұлттардың мәдениетіндегі аспапты музыканың өздігінше дамуы және де олардағы музыканттың шеберлігі мен құдіреті қандай көрініске ие болып, қалай бағаланатынын түсінуге болады. Қазақ мәдениетінде музыканың аса бағаланатын жақтарының бірі – оның «Сөз айту, «тіл біту» өнеріне жақын болуы. Көптеген домбырашылар күй соңында «депті» деп аяқтауы кездейсоқтық емес, ал тыңдаушылардың күйші шеберлігіне ең жоғары бағасның бірі – «Оның домбырасы сөйлейді» деуі. «Отырар сазы» фольклорлық-этнографиялық оркестрінің атауындағы «саз» көрнекті күйші және композитор Нұрғиса Тілендиев жазған Ұлы дала тұрғындарының мәдени-тарихи тамырлары туралы этногенетикалық естелігі. Оркестр өз атауын Б.Ш. Сарыбаев қайта жаңғыртқан ежелгі сазсырнай музыкалық аспабының құрметіне алды. Қазақстанның музыкалық мәдениетінде өшпес із қалдырған тұлға – ұлы композитор Нұрғиса Тілендиев бала кезінен домбыра үйреніп, Дина Нұрпейісованың батасын алды. Он үш жасында (шамамен 1937-1938 жж.) Нұрғисаға А.Қ. Жұбанов бата ретінде домбыра сыйлады. «Отырар сазы» фольклорлық-этнографиялық оркестрінің ұйымдастырушысы және дирижері Нұрғиса Тілендиев өз дәуірінің белгілі тұлғасы болды. Композитордың шығармашылық іс-әрекеті үш негізгі бағытқа шоғырланған: ән, киномузыка және «Отырар сазы» оркестріне арналған туындылар. Тұлғаның бейнесі ХХ ғасырдың 30-40 жылдарына дейін тірі дәстүр болған қазақ мәдениетінің қойнауында қалыптасты. Ұлы даланың шынайы әлеммен қатынасы мен әсемдік сезімін сақтап қалған ортадағы тәрбие Н.Тілендиевке ұлттық өнерпаз, сазгер ретінде ашылуға мүмкіндік берді. Н. Тілендиевтің өзі құрастырған оркестрді осылай атағаны кездейсоқ емес. Ол «Отырар сазы» деу арқылы терең мазмұнды Ұлы даланың сарқылмас үн әлемінің басты байланыс буыны ретінде саз мәдениеті туралы өз ұстанымын білдірді.
Түптеп келгенде, фоникалық кезеңнің архаикалық және дуальды миф-салттық кешендерін сипаттайтын шығу тегі ең көне «үн», «сарын» константтары болып табылады. Әлемнің үш өлшемді мифологиялық бейнесіне, яғни меликалық кезеңнің бастауына «күй», «саз» категориялары тән.
ХХ ғасырда жаңа еуропалық үлгідегі композиторлық тәжірибе, яғни музыкалық мәдениет – қыр қалыптасады. Сырттан келген жазбаша, ноталанған музыкалық мәдениеттің принципті ерекшеліктері саз мәдениетінде тұтастықты құрайтын өнер, білім беру және ғылым мәдени формаларына бөлініс болып табылады. Нәтижесінде Ұлы даланың сарқылмас үн әлемі жалпы байланыс сәті ретінде сабақтастыққа ие.
1) Ұлы даланың сарқылмайтын үн әлемі тақырыбы бойынша мәдени-тарихи өлшемде еңбектердің талдау аймақтың барлық халықтарына тән заңдылықтарды қамтитынын көрсетеді. О дегені екі, атап айтқанда: автохтонды, яғни жергілікті ауызша саз тәжірибесі мен еуропалық үлгідегі композиторлық практиканың болуы. Қазақ мәдениетінде аталған ерекшеліктер өзара толықтыру қағидаты бойынша өмір сүреді. Олардың арасындағы арақатынас тарихи сипатқа ие және әлеуметтік-саяси жағдайға байланысты өзгеріп отырады.
2) Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік кезеңінде алғашқы – Ұлы даланың ауызша суырып салмалық саз мәдениеті ерекше өзектілікке ие болып отыр. Оның түпкі бейсана, яғни санасыз және саналы, эмоциялық және логикалық бастауларын жинақтайтын өзара толықтырушы сипатындағы дыбыстық сөйлеуінің маңыздылығы болып табылады. Айтылғандарды толығырақ келесі тарауларда саз мәдениетінің барлық жанрларында, соның ішінде аспаптық күйлерде де байқалатыны неғұрлым егжей-тегжейлі жарықтандырылады. Сөз бен саздың ажырамас тұтастығы қазақ рухани мұрасының мазмұны мен мағыналық мәнін терең түсінуге ықпал ететін терминологиялық аппаратта байқалатыны да қысқаша талданды.
3) Ұлы даланың ауызша үн әлемінің өзектілігі мен маңызын терең түсіну үшін «Қазақтың музыкалық тілі – мемлекеттік мәселе» мақаласында шешімін ұсынған қағидалар өзекті. А.Мұхамбетова мен Г.Бегалинованың мақаласындағы ой-пікірлер тараудың мазмұнына сәйкес болғандықтан, оған толығырақ тоқталғанымыз жөн. Авторлар халқымыздың саз өнері «халық руханиятын бойына сіңіріп, оны болашаққа аманат етті» дейді. «Жүйелі ұйымдасқан оның күрделі құрылымы халықтың тарихи санасымен бірге өзгеріп өрледі». Ұлы даланың ауызша үн әлемін «мәдениеттің терең қатпарларының сақтаушысы, рухани сананың діңгегі, музыканың үздік үлгілерінің негізі, Қазақстан музыка мәдениетінің болашақта дамуының тірегі», – деп анықтайды.
Осы ретте мынадай тарихи факті еске түсіп отыр: 1950-1956 жылдар аралығында Құрманғазы атындағы оркестр гастрольдік сапармен Қытай Халық республикасына барғанда концерттері жоғары бағаланып, шығармашылық жеңіске жетті. Қытай жерінде өткен сондай алғашқы концерттерінің бірінде атақты Құрманғазының «Сарыарқа» күйі орындалғанда зал толы жұрт түгелдей орнынан түрегеліп тұрып тыңдапты. Осы жайға куә болғандардың айтуынша, тыңдарман көпшілік кауымның күй басталғаннан-ақ ұшып тұруы оны біздің ұлттық әнұранымыз екен деп түсінгендіктен болса керек». Міне, Ұлы даланың ауызша игілігінің шыңы болып табылатын күй құдіреті осындай болғаны оның үнінің, яғни тілінің ерекшелігіне байланысты екенін дәлелдейді.
Қазақтардың бір бөлігі ана тілін білмейтіндігі жасырын емес. Қоғамның тілдік ерекшелік жағынан бөлінуі жағдайында Ұлы даланың ауызша үн әлемінің, яғни тілдің маңыздылығы артады. Себебі «санадан тыс түйсікке тікелей әсер етуші музыканың сөзге қарағанда әсері күштірек. Сананың бұл түрі қисынды ойлаудан (логикадан) әлдеқайда ерте қалыптасқан. Музыка қабылдауда тұтастық (голографизм) тән және нәтижесінде тыңдаушыда вербальді тілдегідей тілдік ерекшелік бойынша бөліну, мағынаны түсінбеушілік тумайды. Вербальді тілге қарағанда музыкалық тіл арқылы, яғни психо-эмоциялық негізде тіл табысу әлдеқайда жеңіл, образды ойлауға, сезімге тікелей бағытталғандықтан, музыкалық тілдік орта сақталған жағдайда оның белгілері санадан тыс игеріледі. Музыкалық тілдің бұл ерекшелігі қазақты, жалпы көп ұлтты Қазақстан халқын біріктіруде маңызды рөл атқарары хақ». Бірақта, Ұлы даланың ауызша үн әлемі, яғни «музыка тілі қоғам мүшелеріне түсінікті болған жағдайда ғана музыка толық өз міндетін атқарады» деп, әрі қарай өздерінің ой-пікірлерін жалғастырады.
4) Мәдениеттанушы А.Мұхамбетова және оның пікірлестері теориялық түрде қойған проблемалар тәжірибе түрінде де жүргізіледі. Үлгі ретінде ғалым әрі жаңашыл педагогтар А. және С. Райымбергеновтердің «Көкіл» мемлекеттік емес қазақ колледжін келтіруге болады. Мұнда балабақшадан бастап үздіксіз түрде тұжырымдамалық негізде құрастырылған авторлық «Мұрагер» бағдарламасы қолданылады. Оның бастамасы қазақ (түркі) саз мәдениеті мен өнері болып табылады. Бағдарламаның қағидаттық жаңалығы Ұлы даланың рухани-мәдени дәстүріне сүйенуі, саз бен сөздің бірлігі және суырып салмалығы тән болғандықтан, қазақстандық қоғамды топтастырудың негізі болып табылатын мемлекеттік тілдің ең терең және асыл бастауына жанасуға мүмкіндік береді.
5) Өкінішке қарай, «ұлттың болашағы мәселесі», «болу немесе болмау» деген сұрақ әлі де ашық күйінде қалып отыр. Оның себебі, қоғамның Мәңгілік Ел халқы мен мемлекетіне тән бетбұрысқа дайындығының болмауы. Біздің пайымдауымызша, Ұлы даланың сарқылмас үн әлемі мемлекеттік тілді оның мазмұны мен сұлулығының барлық байлығымен қоса бірегей құндылық ретінде түсінуге көмектеседі. Сондықтан сөз арқылы сазға, ал үн әлемінің көмегімен тілдің мән-мағынасын түсінуге ұмтылған жөн. Өйткені, тіл «қарым-қатынас формасы, ой алмасу құралы, ойлау мен сананың феномені бола тұра, «жалпы руханилықтың феномені, халықтың рухани мәдениетінің жалпы феномені». Қазақтарда киелі рухтың ішкі іс-әрекетінің нәтижесі болып табылатын Сөз бен Саздың өзара тығыз байланысы осындай. Тіл мәдениеті – «шын шығармашылықтың маңызды шарты». Мақала тақырыбының аясында тілдің мағыналық мәнін терең білу мен түсіну қазақ музыкасы әлемін қабылдауға ықпал ететінін білдіреді. Керісінше, саз әлемінің мазмұнының тереңдігін түсіну тілдің байлығы мен сарқылмауын түсінуді кеңейтеді.
Ең маңызды және сонымен бірге әлі де толық зерттелмеген кезең – миф аясындағы Ұлы даланың сарқылмас үн әлемі. Миф – көне заманда барлық белгілі бейнелеу құралдарымен қайта жаңғырған табынушылық, салттық әрекет. Синкретизм (біртұтастық, бөлінбейтін) – мифологиялық мәдениеттің айрықша белгісі, өйткені, салттық сипаттағы еңбек практикасы қоршаған ортаны танудың әртүрлі әдістерімен тікелей біртұтас болған.
Мифологияның негізгі құрастырушысы – ауызша мәтін, діннің алғашқы нысандары, өнер түрлері. Тайпалардың өз шығу тегі, қоршаған әлем туралы киелі әңгімелері мифтік шығармашылықтың маңызды бөлігін құрады. Архаикалық тайпалардың дүниетанымын білдіретін көне діни ұғымдар онда басым болды. Табиғатқа сиқырлы әдіспен әсер ететін өнер түрлерінің барлығы (жартастарға салынған сурет, қашау, мүсінді бейне, ою, би, ойындар) бұл орасан күрделі жол-жора шараның ажырамас бөлігін құрады. Салт әрекетінің ең асыл тарауларында қасиетті музыкалық аспаптарда орындалатын рухани үн шырқалып тұрды. Демек, миф бейнесі еңбек пен діннің, өнер мен ғылыми білімнің өскіндері ажырамай тіршілік етуінен құралады. Мысал ретінде Ұлы даланың мифтеріне тоқталайық. Ежелгі қазақ аңызын (миф) қабылдау және зерттеу бізді адамзат мәдениетінің алғашқы бастауларына қайтаратын құбылыстардың қатарына жатады. Бұл туралы аныздардың өміршеңдігі, күшті эмоционалды әсер, құрылымдық қарапайымдылық, айқындық пен нақтылық, мәңгілік өмір тұрақтыларының ұлы қарапайымдылығымен байланысты.
«Сарқылмас үн әлемінің негізгі ұғымдары» тарауында көрсетілгендей, халық жадында сарқылмас үн әлемінің пайда болуы туралы қасиетті аңыз сақталып қалды. С.Аязбекованың пікірі бойынша, мұндай көзқарас, яғни әлемнің бастамасы үн деп түсіну – Ұлы дала тұрғындарының космогониялық ойлауына негізделеді. Үн, немесе дыбыстық елестетуінің шығармашылық түсінігін бақсылар, ақындар мен күйшілер, жырау, сал мен серілер жүзеге асырды. Олардың салт-жоралық іс-әрекеттері әруақтарға табынуға барып тіреледі. Әруақ культі – «қайтыс болған туысқандардың, ру-тайпа көсемдерінің, ең ақырында елдің игі-жақсыларының аруағы желеп-жебейді, артқы ұрпақтарын қолдап-қоршайды, қолтығынан демейді» деген ежелден қалыптасқан наным-сенімге байланысты атқарылатын ғұрыптар жүйесі. Әруаққа табыну секілді әлем халықтарында жиі кездесетін салттың пайда болуына «байырғы адамдардың жанның мәңгілігі туралы түсінігі себеп болған».
Түптеп келгенде, әруақ культіне тірек болып тұрған негізгі мәселе – адамның рухының мәңгі-бақи өлмейтіндігі туралы халық ұғымы болса керек. Әруақ экзистенциалы мәңгілік ұғымының синонимі болып табылады және де тәңірілік рухани ілімі бойынша түрік-моңғол кеңістігінде кең тараған. Бұған ата-бабалардың рухтары: қазақ әруақтары; қырғыз арбактары; арвах, ата-бабалар рухтары, ата-баба аруағы – қазақ, қырғыз, әзербайжан, татар және басқалары дәлел бола алады.
Әруақ экзистенциалы екі сөзден құрастырылған: ар – таңдаулы, үздік, жоғары сұлулық және ақ – рухани тазалық. Қазақ тілінде ар-намыс; арқа, арқасы бар; арман; армысын (амандасу); әруақ (ата-бабалар рухы); әруақтай ( әруаққа ұқсас); әруақтану (рухты тану); әруақты (қиелі); әруаққа табыну (ата-баба рухтарына табыну) секілді терең мән-мағыналы сөздер аз емес. Көптеген ежелгі сөздер сақталған якут/ саха тілінде «аар» – абзал, таза, қасиетті, құдай дегенді білдіреді. Философиялық тілмен айтқанда, бұл трансценденция деп анықталатын саналы әрекетте адам, қоғам өлімді сиқырлы (салттық) өлімге қарсы тұруға бағытталған рухани күш арқылы жеңеді.
«Ата-бабалар есімдерін есте сақтаған, ал өткеннің батыл батырларының есімдері рудың жауынгерлік үн ұраны ретінде болған». Ертеде ел қорғауға аттанған сарбаздар «Әруақ!» деген, осылайша, Тәңіріге сенушілердің ұғымы бойынша олар әруақтардың тиімді рухани қолдау көрсетуінің арқасында жеңімпаз болған. Талай тарихи деректерде белгілі Геродот еңбектерінде Ұлы даланың көне көшпелілер парсыларға «Егер біздің әруақтардың жатқан зиратына зиян келтірсеңдер, онда сендердің жандарыңды жаһаннамға жіберетін боламыз» деген мағынадағы сөз жазып қалдырғаны келтіріледі. XI ғасырдың авторы Махмұд Қашқари « әруақ шайқасын» келесідей сипаттайды: «Екі түркі рулары бір-бірімен соғысқанда, ұрыс басталар алдында өз руларының адамдарымен бірге келген әрбір рулардың рухтары бір-бірімен шайқасқа түседі. Әруақтары жеңіске жететін ру келесі күні шайқаста жеңімпаз болады. Әруақтары жеңіліс тапқан ру жеңілген болып саналады. Себебі әруақтары соғысқан ру жауынгерлері, оларға әруақтардың жебелері тап болуы мүмкін деп қорқады; сондықтан шатырларына тығылады. Бұл салт түркілердің арасында таралған» дейді.
Сиқырлы соғыстардың нәтижесінде «әруақтардың батасын алған» жеңімпаз рулар жаппай көп ұлтты одақтарды басқарды. Рулардың өзара рухани бағындыру жүйесі ретінде « әруақтардың бағыныштылығы» пайда болды. Жаңа ұғымдармен сипаттағанда, саяси менеджменттің тәңірлік моделі қалыптасады. Оның мәні жауынгерлердің жеке бостандығы мен кішілер үлкендерге сөзсіз бағынатын әскери тәртіп сипаты арасындағы тепе-теңдікке дейін азайтылуы. Жетекші орынды бастамашыл – рухани жауынгерлердің артықшылыққа ие кастасы алды. Салттық-сиқырлы және әскери өнер саласында арнайы қабілеттері мен білімі бар құпия одақтардың шектеулі шеңбері болды. Олар жоғары әлеуметтік мәртебемен, жауынгерлік істегі ерлік пен батылдықпен ерекшеленген терең құрметке және қандай да бір дәрежеде құдайға табынуға себеп болды. Бұл, мысалы, оларға «ақсақалдар, билер, сұлтандардан жоғары құрметті орын» берілді.
Қысқаша сипатталған рухани өкілдерге сал-серілер, бақсы, ақындар мен жыраулар жатады. Махаббат пен Соғыстың дала сиқыршылары, әруақтардың және Көк Мәңгі Тәңірдің адал қызметшілері – сал-серілер қатысты. Олар батыс қоғамындағы «жоғарғы әлемге», рухани әлеміне өз өмірін толығымен берген жауынгер-монахтарға ұқсас. Бақсы – барлығын көретін емшілер мен емдейтін жауынгерлер. Ақындар болса көшпелілер өміріндегі барлық маңызды оқиғаларға (баланың дүниеге келуі, үйлену тойы, жерлеу рәсімі, арнау рәсімдері; жауынгерлер жиналыстары, т.б.) Рух атынан бата берген тұлғалар. Ұлы дала бірлігін насихаттаған жыраулар. Әрқайсысы алғашқы ұжымдардан – рулық одақтар арқылы – ұлттық бірлікке деген Рухтың өсіп келе жатқан әсер ауқымы аясында өз рөлін атқарды». Толығырақ Ұлы дала рухани өкілдерінің, соның ішінде күйшілер мәртебесі келесі тарауларда көрсетіледі.
Әруақты құрметтеу қазіргі заманда да өзінің қасиетті рухани құндылығын жоғалтқан жоқ. «Әруақ» фильмінде ата-бабалардың әруақтарға табынуы терең және көркем бейнелі түрде ашылады. Драма идеясы басты рөлді орындаушы, қазақстандық кинематограф тарланы Асанәлі Әшімовке тиесілі. Оның әсіресе бала қайтыс болып кете жаздаған сахнасында ұрпақтар сабақтастығы мәселесі қойылады және шешіледі. Түптеп келгенде, жаңа ұрпақ ата-бабалар рухының арқасында тірі әруақ – әруақты адам – Ағатайдың басты кейіпкері бейнесінде шеберлікпен қалпына келтірілді және аман-есен қалды.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша шыққан «Қазақтың 1000 күйі» компакт-дискілерінде географиялық және мәдени-тарихи өлшемдерде орналасқан ежелгі сыбызғы, қобыз және домбыра күйлерінің жазбалары келтірілген. Әр аймақ (Шығыс, Жетісу, Арқа/ Сары Арқа, Қаратау, Сыр өңірі, Батыс Қазақстан, Маңғыстау) ежелгі үлгілерден басталып, ХХ ғасыр авторларының күйлерімен аяқталады. Халықтың өткені, тұрмыс-тіршілігі, болмыс-бітімі мен ой-арманы туралы небір сүбелі деректерді көне аңыз-күйлерден танып білуге болады. Олар аққудың сұңқылы, нардың боздауы, құланның дүбірі, жорғаның жүрісі сияқты небір суреттерді көз алдыңа әкеледі.
Күйлердің күмбірлеген сырлы сазымен бірге егіздің сыңарындай болып ауызша айтылатын терең мағыналы аңыз-әңгімелері бар. Ұлттық аспаптардағы қасиетті үнінен бөлінбейтін біртұтас синкретикалық форманы құрайды. Күй сарындары болса, аңызда айтылған оқиғаны бейнелейтін шағын эпизодтардан немесе формасы жағынан кішігірім күйлер тобынан құралады. Күй формасы шағын әуендік формуланы қайталап орындау арқылы қалыптасқан. Күйлер теріс бұрауда орындалып, көбінесе бурдонды екі дауыс болып келеді.
Аңыз-күйлердің ең көне үлгілеріне аң-құстардың атымен аталатын, аң аулауда болған сәтсіздіктер мен жан-жануарлар туралы күйлерді жатқызуға болады. Мәселен, «Аққу», «Қаз», «Нар» сияқты күйлер халқымыздың жан-жануарларды киелі санаған тотемдік ой-сенімдеріне байланысты туған. «Ақсақ қыз», «Ақсақ құлан», «Ақсақ аю», «Ақсақ қаз», «Ақсақ киік», Ақсақ қой» атты күйлер халық ұғымындағы ақсақ әруақтар культімен тығыз байланысты екенін байқауға болады. «Қос келіншектің зары», «Жетім қыз», «Арбиян қоңыр», «Ботасы суға кеткен інгеннің зары» сияқты жоқтау күйлерде халықтың өзен-суларының екі дүниені бөліп тұратындығы жайындағы ескі діни ұғым түсінігі сақталған. «Аңшының зары», «Бөкен жарғақ» атты күйлерге де тотемдік наным-сенім арқау болған. Бұл шығармаларда аң аулаудың қасиетті заңдылығын бұзғаны үшін бақытсыздыққа ұшыраған мергендер туралы баяндалады. Жоғарыда аталған күйлердің шығу тегі өнердің әлеуметтік функцияларының бірі тұрмыстық магия болған тарихи кезеңдерді қамтиды. Бізге жеткен көне күйлердің сырлы саздарында магиялық қасиеттердің кейбір жұрнақтары сақталған.
Уақыт өткен сайын ескі діни наным-сенімдер де ұмыт бола бастады. Қазіргі уақытта аңыз-күйлердің көпшілігі ертегі-әңгіме тәрізді болып қалды. Алайда, уақыт сағымының құрдымына кеткен өткен ғасырлардың сырлы үнін біздің заманымызға сақтап жеткізген осы аңыз-күйлер екенін ешқашан естен шығармағанымыз жөн.
Авторлардың үміттерімен толық келісеміз. Біздің пайымдауымызша, Ұлы даланың сарқылмас үн әлемі, соның ішінде аңыз-күйлер де мәңгілік рухани игілігіміз ретінде өмір сүруде. Себебі олар жансыз нота жазбалары емес, жанды дыбыстық шығармашылық болғандықтан, күйлер тыңдармандардың алдында өздерінің алғашқы суырып-салма мәні бойынша тартылады. Бұл жерде рухани бай қазынамыздың жоғары мәдениетін сақтауға және жандандыруға елеулі үлес қосып отырған күйші мен әнші – санаулы кәсіби қайраткерлердің еңбегі зор.
Өкінішке қарай, баға жетпес рухани мұраның шағын бөлігі ғана халыққа тарап жүр. Мысалы, «Қызыл қан» атты қазақ аңыз күйінде көрсетілген: «Жылда көктемде, солтүстікке құс келетін уақытта, көп құс шөлден жол таба алмай, қырылып қалады екен. Содан құс әміршісі – Қызыл Қан деген қаз жаратушы Тәңірге барып, аспаннан жол салып беруін өтінеді. Тәңірі құстарға аспаннан жол салып береді. Осы күнгі аспандағы Құс жолы содан қалған екен деседі». Бұл сыбызғыда тартылатын аңыз-күйдің сирек кездесетін үлгісін А. Райымбергенов Мүйімсат Оңғаровтан жазып алған. Сыбызғышының айтуынша, «күйдің басы шөлден қайтыс болған қаздардың дауысына еліктейді».
Бұл киелі аңызда бізге Қасиетті рухани Білім туралы түсінік жеткізілген. Қызыл қан есімі ағзаның өлімін қызыл түспен байланыстыра отырып, өлім туралы алғаш түсінікті бейнелейді. Құс жолы идеясы – рухани жолдың символы; Аспанға жанды өткел арқылы жеткізіп, өлімді ойша психологиялық жеңуге тырысу. Сонымен өмір мәңгілік ретінде адамның рухани отаны есептелетін Аспанмен, яғни Көк Мәңгі Тәңірімен орайластырылады. Бірақ «Қазақтың 1000 күйі» атты компакт-дискілерінде немесе басқа да жазбаларда, интернетте осы және басқа да көптеген күйлер мен әндер жоқ. Олар парасатты тыңдаушыға қолжетімді бола ма, жоқ па – үлкен сұрақ.
Тақырып миф аясындағы күй болғандықтан, оның бір бөлігі «аңыз» терминінің анықтамасына тоқталайық. «Аңыз» сөзі қазақ тілінде «синкретті мән-мағынасына байланысты, күйдің шығуына байланысты ауызша айтылатын әңгімелерінің ішінде мифтік, әфсаналық, аңыздық, жағдаяттық сарындағы оқиғалар, мотивтер кездесіп отырады» дейді Ақселеу Сейдімбек.
Сөз бен саздың байланысы аңыз күйдің «бүтін, бөлінбейтін сюжеттік-композициялық (СК) құрылымын құрайды», - деп, Ә. Мұхамбетова осы кезеңге жататын үлгілерді архаикалық, мифологиялық және эпикалық түрлеріне бөледі. А.Сейдімбек болса, оларды мифтік, әфсаналық, аңыздық және эпикалық дейді. Ұлы даланың көшпелі әлемінің ерекше бір эмоционалдық ахуалын академик Б.Асафьев «этикалық жоғары көңіл күй», «салмақтылық, қатаңдық, айбарлылық», «жоғары сезімдік жалпылаудың сезімдік қайырымдылық пен философиялық терең ойлылықпен қатар жүруі» деп шамалаған еді. Күйшіліктің аңызы мен сарынының ажырамас бірлігін салыстырмалы талдау арқылы түсінуге болады. «Көптеген халықтардың дәстүрлі аспапты мәдениетінде ерекше дамыған, тіпті басым болып келетін бидің, қимыл-әрекеттің, адымның (кеңірек алсақ – физикалық қимылдың) рөлі маңызды. Қазақ күйлеріне келетін болсақ, ғасырлар бойы халық дала фольклорымен тығыз байланыста болуы оның синкреттік табиғатының (әңгімелей отырып аспапта орындау) айшықталып, басым болуына әкелді. Бұл, өз кезегінде, аспапты музыкалық ойлау жүйесінің ең маңызды қасиеттеріне ықпал етті», – дейді Ә. Мұхамбетова. Сонымен Қазақстанның ежелгі тұрғындары жоғары дамыған ауызша мәдениетке ие болған.
Екінші кезеңде, яғни орта ғасырда Ұлы далада бірінші кезеңде қалыптасқан ауызша үн әлемі әрі қарай дамыды. Ол кезде, атап айтқанда, біздің дәуіріміздің VI-VIII ғасырларында Түркі қағанаттарының мәдениеті белгілі. Бұл дәуір Еуразия құрлығындағы рухани өзегін тәңірілік, мәдениеттің тәңірілік түрі құраған мемлекеттердің қалыптасуымен сипатталады. Халықаралық сауда қатынастарын және мәдениеттердің диалогын, яғни сұхбатын жүзеге асыруда Ұлы Жібек жолы – Еуразияны Жерорта теңізінен Қытайға жалғастырып жатқан керуен жолдарының жүйесі маңызды рөл атқарды. Бұл Жібек жолының Орталық Азия мен Қазақстан аумағынан өткен ең ұзын учаскелерінің бірі.
Осы кездегі сарқылмас үн әлемі, кеңірек алғанда, рухани мәдениет Ұлы даланың жалпы түркілік игілігі ретінде өмір сүрген. Оларды саз, саз аспаптары, сазгер, бақсы, күй, жыр (йыр), толғау, патриоттық-батырлық және ғибратты-дидактикалық жырлардың түрлері, жар-жар, үйлену тойларындағы әдет-ғұрып өлеңі, ұста, қолөнер шебері, ұстаз, күй сынды сөздер атауынан да байқауға болады. Мысалы, бақсы сөзі көп мағынаны бойына сіңірген. Алғашқы ұғымда емшілік – адам сырқатын емдеу деп түсінілсе, екінші жағынан Ғарыш – мәңгілікпен ұштасады және олардың байланыстылығын бірлікте қарастырады (С.Аязбекова). Бақсылардың маңызды әлеуметтік міндеттері өте жоғары болған. Тіпті ХІХ ғасырға дейін қазақтың рухани қайраткерлерінің қобызы қасиетті, жоралы аспап, тек бақсы мен жыраулар қолдануға құқылы болып қала берді. Және де белгілі бір (қалың, қаныққан) тембрі, яғни бояуы осы күнге дейін сақталып келеді.
Көшпелілер әлемінің тұрғындары жасаған қылқобыз музыкалық аспабы Орталық Азия, Сібір, Еділ бойында, Закавказье, Орта және Таяу Шығыста, Шығыс Еуропаның бірқатар халықтарында сақталған. Қазіргі халықаралық ғылыми қоғамдастықтың бірлескен зерттеулері қобыздың әлемдегі ең көне ішекті аспап екенін анықтады.
Бірқатар ғылымдардың мәліметтерін зерттеу негізінде ыспалы аспаптардың Азияда (Орталық және Орта Азия) шығуы, кейіннен Еуропада таралуы және заманауи ішекті аспаптарға эволюциялануы дәлелденді. Аспапты қабылдай отырып, шығыс және батыс халықтары «көркем-эстетикалық, музыкалық дәстүрлеріне сай және өз табиғаттарындағы материалды қолданып, аспаптың құрылымын, конструкциясын өзгерткен».
«Бірақ қобыз өзінің ежелгі жаратылысы мен киелі қасиетін ешбір өзгеріссіз сақтай білді. Мәңгі жасайтын тәңіршілік, Қорқытқа, саз бен аспаптың тамаша тегіне деген қалтқысыз сенім, халық өміріндегі киелі рөлі қобызды қаймана жұрттың жұғысуынан ғана емес, әртүрлі өзгерістерден де аман сақтады. Ыспалы шекті аспаптардың түпкі тегінің әуелгі сипаттары мен құрылысын сақтап қалған нақ осы қазақ бақсыларының қобызы болды. Ол бүгінде Азия, Еуропа және Африка бойынша тарап кеткен гиджак, фидель, годулка, эрху, байху, гарзе, ковыж, скрипка, альт, виолончельдер мен кейде тіпті жан танымастай болып өзгеріп кеткен ұрпақтарының өзіндік бір Адам атасы тәрізді».
Аңыз бойынша, қылқобызды ең алғаш жасаған, алғашқы күйді ысқышпен орындаған Қорқыт Ата Әулие. Рухани феномен ретіндегі күйдің ерекшелігі оның «өзінің табиғи мәні ретінде Ғаламның ырғақтарынан, қозғалыстарынан, тербелістерінен, демінен және одан кейін, әрине, оның өмірге келуіне түрткі болған нақты өмірлік оқиғалардан тұратындығында». Күйдің тарихи ғұмыры ұзақ болып шықты, өйткені өзінің ауызша табиғатының арқасында бүгінгі күні де ол бүлінбей, негізінен сакральды-медитациялық музыка ретінде тіршілік етуде. Күйдің ауқымы, оның шағын нысаны (2-3 минут шырқалады) ғарыштық дірілді естуге көмектеседі. Күй әлемді-модельдеуші рухани константа ретінде ең күрделі өлшемдер – Уақыттың және Кеңістіктің, яғни Мәңгіліктің сынағынан өтті.
Сонымен қатар күйдің икемді құбылыс екенін атап өткен жөн, оның тіршілік қарекеті ауыспалы әлеуметтік-мәдени жағдайлар мен өзгеру механизмдеріне бейімделе білу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі. Ұлы қағанат кезеңінде Көк Мәңгі Тәңірілік «мемлекеттілік символының рөлін орындаған күйлердің цикліне ауысуы» осының жарқын мысалы болып табылады. «Қаған ордасында тартылатын күйдің саны бір жыл ішіндегі күндердің санына сәйкес 366 болған. Мұны «Тәңірінің 366 тармақ күйі» деп атаған. Жыл басы көктемдегі күн мен түннің теңесер күнінен /наурыздың 22-23-і/ басталып, бұл күнді «Ұлыстың ұлы күні» деп, ұлан-асыр тойға айналдырған. Ұлыстың ұлы күнінде бүкіл қағанаттың үміт-тілегін тәңірге жеткізетін 9 күй тартылған» (Тарақты А.).
Келтірілген мәліметтер түркі заманында сол уақыттың тағдыршешті армандарын бейнелеп, сипаттағандықтан, күйшілер қоғамда ең маңызды орын алғандығын дәлелдейді. Бұған күйдің ауызша жетуі мен әлем ісіне қызмет етуі және бұл тұрғыдан Ұлы түркі қағанатының мемлекеттілік символы ғана емес, Мәңгілік Рухани Болмыс символы болған адами қарым-қатынастағы тікелей байланыс ахуалы да көп дәрежеде ықпал етті.
Түптеп келгенде, бірінші кезеңде Ұлы даланың сарқылмас үн әлемі пайда болды. Екінші кезеңде орта ғасырдағы саз мәдениеті Ұлы түрік қағанатына ортақ болды. Бұл кезең елімізде оғыз-қыпшақ (VI-ХII ғғ.) кезеңі деп те сипатталады.
XIV ғасырда көшпелі өркениеттің әйгілі ойшылы Асан Қайғы өзінің «Жерұйық» рухани ілімінде мәңгілік терең ойларды қалдырды. Ұлы даланың данышпаны өз көзқарасын көркем-бейнелі тілде: «Қарындасты жамандап, туысты қайдан табасың» деп білдірді. Қысқа сөзде түйінделген тиянақты, бейнелі ой терең мағынада бауырласу деген синонимнің мағынасы ретінде қолданылады. кездері туысты болып кеткен тайпалар онымен бауырласып, ант берді. Асан Қайғы ілімінің маңызын Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би айқын түсініп, Жерұйықты сыртқы жаулардан қорғап, ұлы ойшылдың ісін жалғастыруды көздеді. Қорытындылай келе, ата-бабаларымыз бейбітшілікті тек аймақтық (мемлекеттік) шекараларда ғана емес, кең мағынада алға тартты және қорғады.
Ұлы даланың көшпелі тұрғындарының бітімгершілік ниеттерінің дәлелі – бірлік деңгейінде сұранысқа ие, «жүз», «жерұйық» халықаралық ұғымдары. Әртүрлі қақтығыстарға қарамастан, дала тұрғындары әрқашан барлық көршілес халықтармен және мемлекеттермен тату қарым-қатынасқа ұмтылды. Заманауи қазақстандық қоғамда осынау бейбіт бастамалар дәйекті түрде жүзеге асырылуда. Тәуелсіздік Қазақстан әрқашан бейбітшілік пен келісім қағидасын ұстанады.
«Үш» қасиетті санына байланысты бірсыпыра нақыл-сөздер сақталған. Олар: үш қуат, үш жамандық, үш жақын, үш ғайып. Мәселен, үш қуат: ақыл, жүрек, тiл. (Адамның ең жоғары қасиеттері – бұл ақыл, жан (жүрек), тіл (сөйлеу). Қуат – сөзбе-сөз: күш, жігер.Түптеп келгенде, «жүз» ұғымының ежелгі этимологиясы, Дала тайпалары мен халықтарының этногенетикалық құрамы, көшпенділік әлемнің көптеген халықтары өткен әмбебап шаруашылық-мәдени типі ретінде Қазақ хандығының ортақ тарихи-мәдени бастауларын дәлелдейді. Жүздерге, тайпалар мен руларға бөліну Қазақ Хандығының, түркі халықтарының ауызша үн әлемінің жоғары деңгейде дамуына ықпал еткенін атап өткен жөн. Мысал ретінде күй мен күйші іс-әрекетінің функциялары тарихи жағынан тұрақсыз және белгілі бір халықтарда әртүрлі болғанынан анық көрінеді. Сонымен қатар, алтайлықтар мен хакастардың «кай», татар мен башқұрттардың «кюй», қазақтардың, қырғыздар мен түркмендердің «күй», «куу» ұғымдары бүгінгі күнге дейін халық арасында құрметтеледі. Заманауи шындықтың қайшылықтарына қарамастан, бүгінде күй өзінің қасиетті-медитациялық табиғаты мен дыбыс идеалын сақтап келеді.
Күйлермен қатар, қазақтар үшін осы тағдыршешті кезеңде жалпыхалықтық бірлік идеяларын насихаттаған жыр жанры өзекті болып отыр. Жыраулардың жан-жақты іс-әрекеті, философиялық ойларға толы эпикалық толғаулары «өз заманының сұранысымен қалыптасатын этникалық тұтастық мүдделерімен, азаматтық руханилықпен байланысты «қоғамдық-тарихи құбылысқа айналды». Батырлық пен жырдың жоғары азаматтық сарыны сол заманның рухани үн әлемін сипаттайды, сонымен қатар мұндай эпикалық ерекшелік жалпы мәдени қасиет болып табылады. «Еркін айтылған бірлік идеясы және оның сыртқы келбеті – бұл этникалық тұтастықтың қалыптасу кезеңіндегі рухани субстанция, әлеуметтік даму тенденциясының көрінісі. Сондықтан Қазақ хандығының рухани мәдениетінде жыраудың маңызы өте зор», – деп анықтайды Қ.Ш. Нұрланова.
Жыр жанрлар жүйесіне терме, толғау, арнау, хат секілді түрлері енеді, этностың өнегелілік құндылықтарын нақтылайтын жоғары әдептілік толғауды сипаттайды. Жыр шиеленіскен түрде толыққанды, экспрессивті, нағыз шешендік сөзбен көрінетін сарқылмас үн әлемін білдіреді. Ол бүкіл елге, халыққа бағытталады және қиын жағдайлар кезінде оның бүгіні мен болашағына деген қамқорлықпен ерекшеленеді. Өз шығармаларында олар рухани тәжірибелерінде терең бастан кешкен, сезілген ақиқат ретінде үйлесімдік іске асыруды тапқан жалпыламалықты көрсетті.
А.Сейдімбек Қазақ хандығы дәуірдің «рухани өркендеу және жаңғыру» заңдылықтарының көрінісі» ретінде сипаттайды. «Бұл жылдар Қазақстан халқының өмірін жеке құндылықтың ерекше белгісімен айшықтап, оның рухани мәдениетінің айрықша сипатын нығайта түсті». Осы кезеңнің «ұлы өкілдері мәдени құндылықтардың әлемдік қоржынында лайықты орын алған халықтың рухани қазынасын толықтыра түсті» деп қорытындылайды А.Сейдімбек. «Айтары жоқ, ғажайып құбылыс!... Жай өткен жоқ, қазақ халқының болмысына өзіндік дара қасиет дарытып, мәдени-рухани төлтумалығын біржолата орнықтырып кетті». Қазақ халқының «ұлы тұлғалары туындатқан рухани қазыналар ешқандай әсіре бұлдаусыз жалпы адамзаттық игілік болып табылады» дейді.
Ақселеу Сейдімбектің пайымдауына сәйкес, заманауи музыка ғылымында жыраулық, күйшілік, ақындық және әншілік ауызша кәсібилік ретінде анықталады. Осылайша Қазақ хандығы дәуірі – Ұлы даланың сарқылмас үн әлемі көркемдік құбылыс ретінде ең жоғары дамуға жеткен кезең. Әлемнің ауызша кәсіби музыкалық тәжірибесінің ерекшелігі – әлемді танудың жеке тәсілі және оны авторлық шығармашылықта көрсету. Мұны музыкалық мәдениетте оркестр, хор, топтық би жанры сияқты ұжымдық формасының жоқтығынан байқауға болады. А.Аязбекованың айтуынша, «әлемдік қарым-қатынас байланыстарын анағұрлым ерекше және айқын бейнелеушілердің бірі бола отырып, әлемдік мәдениетте жарқын және бірегей жағдайды бейнелеу қазақ мәдениетінің бір қыры. Қасиеттің ерекшелігі бірегей, өйткені көшпелі қоғамның өзі бұл – ұжымдық, бірлескен қоғам. Тіршілік қарекетінің тұрмысы мен тәсілінің өзі солай қалыптасқан. Ал осы қоғамдағы сана – дараланған, философиялық тұрғыдан өзгеше».