Тарих толқынында
29 Қаңтар, 2024

Ислам өркениетінің негіздері және тарихи дамуы

Өркениет – қалаларда пайда болған ұйымдық форма ретінде адамдардың ауыл-шаруашылығымен айналысып, отырықшылыққа көшкен кезде қалыптасқан қоғамның материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы. Қазіргі зерттеулерге, әсіресе археологиялық қазбаларды әртүрлі діни, мифологиялық аңыздар арқылы түсіндіру нәтижесінде алынған мәліметтерге сәйкес, өркениет деп атауға болатын алғашқы формациялар Месопотамия аймағында қанат жая бастады. Одан кейін Мысырда, Үндістан түбегінде, Қытай мен Грекияда Өркениеттер пайда болды. Өркениет тарихының маңызды кезеңі – біздің дәуірімізге дейінгі 800-200 жылдар арасындағы кезеңді қамтиды. Бұл кезеңді неміс философы Карл Ясперс (1969 ж. к.) «Осьтік дәуір» деп атады. Бүгінгі күні өмір сүріп келе жатқан діндер мен осы діндердің айналасында қалыптасқан өркениеттерге бастамашы ретінде Будда, Конфуций, Иса пайғамбар және Мұхаммед пайғамбарды атауға болады. Бұдан белгілі және танымал өркениеттердің барлығы дерлік бір дін төңірегінде қалыптасқанын көреміз.
«Өркениет» ұғымы батыс дүниетанымындағы «civilasation» терминінің мағынасын білдіру үшін ХХ ғасырда енгізілген. Араб тілінде береке мен бақытты білдіретін, қоғамдық-саяси жағдай мен құрылымды дамыту үшін «умран» (гүлдену, көңіл көтеру) сөзі қолданылады. Сондай-ақ, арабтарда өркениет ұғымын сипаттайтын «Хадара» сөзі қалалық болу, мәдениетті болу дегенге саяды. Батыс әдебиетіндегі өркениет ұғымының баламасы «цивилизация» XVIII ғасырдың ортасынан бері қолданыла бастады (алғаш рет Францияда, кейін ағылшын тілінде қолданылған). Батыста мәдениет пен өркениет ұғымдарының дамуы туралы мынадай көзқарас қалыптасқан: Іс жүзінде астық пен мал-шаруашылығын білдіретін мәдениет уақыт өте келе адамның қабілетін дамыту, жетілдіру деген мағынада қолданыла бастады. Мәдениетке бәсекелес ретінде «өркениет» ұғымы XVIII ғасырда пайда болды. ХVIII ғасырдағы ағартушылық дәуірі өркениет сөзіне тарихи прогрестің мағынасын берді. Бұл кезеңде мәдениет пен өркениет әлі де бір-бірінің орнына қолданылатын ұғымдар болды. Бірақ мәдениет түсінігі нанымдар мен дінді қамтыса, өркениет тек ағартушылық ойға сәйкес діни емес прогресті білдірді.
Мәдениет пен өркениет арасындағы айырмашылық пен қарама-қайшылық ХVIII ғасырдың аяғында туындады. Бұл бөлу бойынша мәдениет адамның ішкі жетілуін, ал өркениет оның сыртқы дамуы мен табиғатқа үстемдігін көрсету үшін қолданыла бастады. Кейінгі кезеңдерде мәдениет сыртқы байлықты емес, ішкі байлықты жақтаушылардың ұранына айналды.
Өркениет пен мәдениет бір-біріне қарама-қарсы емес, бірін-бірі толықтырып, жетілдіріп отыратын қоғамдық прогресс. Дегенмен, өркениет мәдениетке қарағанда жан-жақты қасиетке ие. Өйткені өркениет мәдениеттің аясын анықтайды. Мәдениетте жетіспейтін немесе өзгермелі жағдайларда өзгеруі керек мәселелер өркениет шеңбері аясында анықталып, өзгертілуі мүмкін.
Ислам өркениетінің негізгі белгілері
Ислам өркениетінің негіздері Құран Кәрім мен Сүннетке негізделген. Аяттар мен хадистер аясында құрылған ислам өркениеті мұсылман халықтары ұсынған барлық материалдық және рухани-мәдени элементтерден тұрады. Тарихи процесс барысында өзге өркениеттер ислам өркениетінің қалыптасуына өз үлестерін қосты. Мұсылмандардың Мысыр, Сирия, Месопотамия, Мауреннахр және Үндістанға билік жүргізуінің нәтижесінде, аталған аймақтардағы ежелгі өркениеттерді пайдалана отырып, ислам өркениетінің дүниеге келуіне үлес қосты.
Жеке адамдар мен қоғам тарих пен мәдени дәстүрдің бір бөлігіне жатады. Сондықтан тарихи оқиғаларды олардың тарихи-мәдени шеңберлерінде бағалау қажет. Әйтпесе, тарихтың басқа бір бөлігінде өмір сүріп жатқан және әртүрлі қоғамдық құрылымға ие біреуді өз жағдайымызға сүйене отырып, ғылыми әдіс ретінде қабылдауға болмайды. Әсіресе, ортағасырлық араб өркениеті VIII-IX ғасырлар бойы ғылымның шарықтау шегіне жеткен «Мұсылмандардың ғылыми жаңғыруы» деген атпен белгілі. Әлемдік өркениет тарихына көз жүгіртсек, грек өркениеті ақыл-ойды ерекшелендіретіні байқалады, Үнді өркениеті мистицизмді ерекше көрсетеді, ал Ислам өркениеті уахиға негізделген және ақыл мен сезімнің үйлесімді синтезі ретінде пайда болды. Дін өркениет элементі емес, өркениеттің жол көрсетушісі. Басқаша айтқанда, Құранның негізгі қағидалары төңірегінде қалыптасып, уахиге негізделгендіктен оны Құран өркениеті деуге болады. Екінші жағынан, Құранның негізгі мәні болып табылатын адам – Ислам өркениетіндегі маңызды және құрметті болмыс ретінде сипатталады. Сонымен бірге адам баласы Құран қағидалары аясында өзіндік құқықтарға ие. Сондықтан, ислам өркениетінде адамдардың өз міндеттерін біле отырып өмір сүруі және сол арқылы жеке тұлғаның бақытын қамтамасыз ету және олардың құқықтарын қамтамасыз ету көзделеді.
Ислам өркениетін құқықтық өркениет ретінде де анықтауға болады, өйткені ол балалар, әйелдер, құлдар және мүгедектер сияқты өз құқықтарын қорғауға дәрменсіз адамдарды фиқһтың әртүрлі салаларында (жеке және отбасылық құқықта) арнайы ережелермен қорғайды.
Ислам өркениетінің негізгі мақсаты – адам баласының сенім, өмір, дүние-мүлік, ұрпақ және ақыл сияқты негізгі құндылықтарын құрметтеу арқылы олардың құқықтарын қорғау болып табылады. Ислам өркениеті сан ғасырлық даму тарихында таухид сеніміне сүйене отырып, рухани бірлікке, ынтымаққа, жауапкершілікті бөлісуге негізделген қоғамдық құрылымды құрды. Мысалы, зекетті парыз ету арқылы бай мен кедей арасындағы алшақтықты жоюға тырысты. Ол құқықтық тұрғыдан ислам өркениетінің ең маңызды аспектісін құрайды. Сондай-ақ, ислам өркениеті – абсолютті бауырластық қағидасына негізделген мұсылмандар арасындағы таптық айырмашылықты жойып, жаңа әрі берік моральдық қағидаларды енгізді. Осы себепті Исламды моральдық өркениет ретінде анықтауға болады. Ғасырлар бойы кең жағрафияға үстемдік еткен Ислам өркениеті адамзат тарихына елеулі үлес қосып қана қоймай, өз тәжірибелерімен классикалық кезең мен одан кейінгі ғасырларға да жарық түсірді. Мәдениет пен өркениет бір-бірімен өзара сабақтаса түсті, сонымен қатар жаулап алулар мен сауда қатынастары және әртүрлі өркениеттермен өзара әрекеттесу арқылы қоғамда жаңа тілдер мен мәдениеттердің қалыптасуына ықпал етті.
Ислам өркениетінің ең маңызды сипаты – ғылым. Құранда 750-ге жуық жерде білім мен одан алынған сөздер айтылады. Демек, Ислам – ғылым діні. Исламның негізгі қайнар көзі – Құран Кәрімде пайғамбарлардың адамзатты біліммен нұрландыру үшін жіберілгені айтылады. Бұхарадан Кордоваға дейін тараған ислам өркениеті ғылыми және мәдени салаларда бірегей нәтижелер берді. Сонымен қатар, Құран адамдарды зерттеуге, зерделеуге және ойлануға шақырады. Аббасидтер дәуірінде ең алғашқы жоғары оқу орны – Селжүк уәзірі Низамүлмүліктің Бағдадта негізін салған Низамие медресесі болды. Ислам тарихындағы тұңғыш университет болған Низамие медресесінде шәкірттердің тамақ, баспана қажеттіліктері өтеліп, ақысыз білім берілді.
Ислам өркениетін сенім, әділеттілік, сүйіспеншілік және төзімділік сияқты моральдық, саяси, әлеуметтік және экономикалық аспектілері бар негізгі құндылықтармен жабдықталған моральдық өркениет ретінде анықтауға болады. Мұсылмандар өздерінен басқа қоғам мәдениеттері мен өркениеттеріне, тіпті ежелгі Греция сияқты пұтқа табынушылық ілімдерге төзімділікпен қарады және олардан алған кейбір элементтерді дамытып, адамзатқа қызмет етті. Сол сияқты, олар ислам өркениеті үстемдік еткен аймақтар мен елдердегі ежелгі өркениеттердің жинақтарына, мәдени және өнер туындыларына мейірімді болды. Тарих бойы мұсылмандар мешіттерді шіркеулер мен синагогалармен қатар қоюдан тартынбаған. Екінші жағынан, ислам өркениеті түрлі нәсілдер мен мәдениеттерге жататын халықтардың үйлесімді формасы ретінде мұсылмандар арасындағы аймақтық, нәсілдік, тектік, әлеуметтік және мәдени айырмашылықтарды екінші деңгейге ығыстырып, әртүрлі этникалық топтарға жататын барлық мұсылмандардың үлесін арттырды.
Ислам өркениетінің отаршылдыққа қарсы сипатқа ие екендігін ерекше атап өтуге болады. Христиан Батыс елдері соңғы үш ғасырда бүкіл Африканы, Шығыс Азияны, Азия мен Африканы түгелдей дерлік діни, саяси, коммерциялық, экономикалық және басқа да мақсаттарға пайдаланып, жергілікті халықтың мұқтаждықтарын есепке алмағандықтан, өңірдің жер ресурстары мен әртүрлі байлықтарын тонаумен айналысты. Ал православиелік Ресей Азияның батыс, орталық және солтүстік аймақтарында отаршылдықты жүзеге асырды. Мұндай шапқыншылық пен қанаушылық Ислам өркениетінің тарихында кездеспеген. Өйткені ислам өркениетінің теологиялық түсінігі адамдарды қанауды құптамайды.
Ислам өркениетінің даму процесі
Ислам өркениеті VIII-XI ғасырлар аралығында дамып, өзінің шарықтау шегіне жетті. Негізін салушылар арабтар болғанымен, аз уақыт ішінде парсылар, түркілер және басқа да мұсылман халықтары саяси, әскери және мәдени салаларда ислам өркениетінің дамуына үлкен үлес қосты. Бұл туралы орыс шығыстанушысы Бартольдтың пікірі ерекше. Ол өз еңбегінде «Түркілер ислам үмбетінің қауымдастығына еніп, біз ислам өркениеті деп атайтын ұлы мәдени шеңбердің дамуына үлес қосты. Олар арабтармен, парсылармен және басқа да мұсылман елдерімен бірге мың жылдан астам уақыт бойы әскери негізде мемлекет құрды. Бұл тұрғыда дүние жүзінің, әсіресе Ислам әлемінің тағдырына зор және үздіксіз әсер еткен түркілердің тарихын білмей ислам тарихын түсіну мүмкін емес» деп жазды.
Мұсылмандар діни-философиялық, ғылым-өнер салаларында және техникалық ғылымдарда үлкен жетістіктерге жетті. Осылайша олар әр салада басқа өркениеттерге үлес қосты. Негізінде, ғылым діні саналатын Ислам да ғылыми өркениет. Өйткені, Ислам діні бойынша білім мен ғибадат бір-бірінен ажырамас екі элемент. Алдымен ішінара аударма түрінде болған ғылыми еңбектер кейінірек мұсылмандардың өз еңбектері ретінде ұсынылды. Аударманы қажет етпейтін Құран, сүннет, фиқһ, калам сияқты діни ғылымдардан басқа, тарих, география, астрономия, медицина, философия, математика, сәулет, экономика, әлеуметтану сияқты ғылымдарға аударылды. Әт-Табари, Рази, Ибн Сина, әл-Бируни, Ибн Хазм, Ибн Рушд, әл-Ғазали, т.б. сияқты көптеген ғұламалар өз еңбектерімен ғылым тарихында төл еңбектер қалдырып, күллі әлемге нұрын шашты. Шын мәнінде, ХІІ ғасырдың аяғынан бастап батыс университеттері медициналық курстарының тақырыптары Авиценнаның «Заң» деп аталатын еңбегіне және Ибн Рушдтың медициналық трактаттарына шоғырланды. Мұсылман ғұламаларының бұл еңбектерін бүгінгі Батыс әлемі бірте-бірте түсініп жатыр. Негізінде, Монтгомери Уотт (1909-2006) осы жағдайға да, Батыс әлемінің ислам әлеміне деген өшпенділігі мен кектігіне де тоқталған мәлімдемесінде былай дейді: «Мұсылмандар мен христиандар, арабтар мен еуропалықтардың бірігуі күшейіп жатқан қазіргі уақытта Исламның Еуропаға тигізген әсерін зерттеу өте қиын. Өткен ғасыр бойы зерттеушілер жүргізген зерттеулердің арқасында батыстықтардың көз алдында объективті форма пайда болады. Алайда біз еуропалықтар ислам мәдениетіне соқырмыз. Бұл біздің қарызымызды көруімізге кедергі жасайды. Біз кейде құндылық пен маңыздылықты жете бағаламаймыз. Исламның өткеннен қалған мұраларымызға тигізген ықпалын, кейде мүлде елемейміз. Мұсылмандармен және арабтармен жақсы қарым-қатынас орнату үшін біз барлық қарыздарымызды мойындауға міндеттіміз. Оны жасыру және жоққа шығару – жалған мақтаныштың белгісі».
Екінші жағынан, біз ислам өркениетінің тарихи жолына қарасақ, оның бірегей үш сатылы даму үдерісінен өткенін көреміз. XVII ғасырдың аяғынан бастап батыста қабылданған Еуропалық Тарихи-орталықтандырылған орта ғасырларға, қазіргі заманға және қазіргі дәуірге бөліну кең таралды және қабылданды, бірақ бұл бөлуде еуропалық емес халықтардың тарихы, әсіресе Ислам және түркі тарихына қолдану мүмкін емес. Өйткені бұл кезеңдерге байланысты бөліну басқа өркениеттерді, әсіресе ислам өркениетінің тарихын назардан тыс қалдырады. Жалпы, өркениет тарихындағы үш ірі мәдени ауысуды қарастыратын болсақ, оның біріншісі Ежелгі Мысыр, Месопотамия, Үнді және Иран философиясының грек философиясына біздің заманымызға дейінгі VI-IV ғасырлардағы ауысуы, екіншісі, VIII-X ғасырларда Грек және басқа да ежелгі философиялық ойлардың ислам әлеміне өтуі. Ислам өркениеті ежелгі мәдени жәдігерлерді ислам әлеміне әкелді, оларды Александриядан, Харраннан және ежелгі өркениеттердің шоғырларынан алды. Бұл ғылымда, поэзияда, әдебиетте, сәулет өнерінде көрініс тапты. Бір жарым ғасыр ішінде Омеядтар кезеңінде Синд, Мауераннахр және Андалусияны жаулап алумен Ислам өркениетінің шекаралары Түркістаннан Францияның оңтүстігіне, Кавказдан Үндістанға дейін кеңейді.
Қорытындылай келе, Ислам өркениетінің тоқырауы мен күйреу процесіне көз жүгіртсек, өркениеттердің күйреуіне әкелген жалпы факторлардың Ислам өркениетіне де дәл осындай әсер еткенін айтуға болады. Шындығында, Өркениеттер тірі және серпінді. Олар көтеріледі, құлдырайды, бөлінеді, біріктіріледі және ыдырайды. Өркениеттің құлдырауы мен күйреуіне әсер ететін факторлар мыналар:
1.Геологиялық/табиғи апаттар (су тасқыны, жер сілкінісі, өрт және т.б.),
2.Экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы; күрделі климаттық өзгерістер,
3.Жұқпалы және эпидемиялық аурулар,
4.Энергетикалық және шикізат ресурстарының сарқылуы,
5.Сауда жолдарының өзгеруі нәтижесінде елдің немесе аймақтың жоғалуы. Экономикалық құндылығын жоғалту,
6.Интеллектуалдық және адамгершілік өмірдің нашарлауы,
7.Әлеуметтік құрылымның әлсіреуі (сенімсіздік, пессимизм, жігерсіздік, қорқақтық, шаршау және жеңіліс сияқты),
8.Кірістерді бөлудің бұрмалануы, белгілі бір топтарға байлықтың әділетсіз жинақталуы;
9.Өзге елдердің отарына айналуы,
10.Жаңа ұрпақтың өз өркениетін қорғау, байыту, ілгерілету, тіпті қорғай алмауы.
Басқа өркениеттермен әрекеттесуі
Тарихта ислам өркениеті мен басқа өркениеттер бір-біріне өте жақын қарым-қатынаста болды. Бұл екі өркениеттің әлемге әлі де күшті әсер ететін айырмашылықтары адамзатқа оң және теріс әсер етеді. Енді бір жағынан, өз бастауын Құран мен сүннеттен алған Ислам діні тараған аймақтарда жоғары өркениет орнатты, сонымен қатар әртүрлі мәдениеттерге, әсіресе христиандық пен яһудилікке айтарлықтай әсер етті. Мәдениет пен өркениет бір-бірімен жаулап алу және сауда қатынастары арқылы ең жақсы түрде әрекеттесті. Осылайша, әртүрлі өркениеттердің бір-бірімен өзара әрекеттесуі қоғамдарда жаңа тілдер мен мәдениеттердің қалыптасуына әкеледі.
Ислам өркениеті әртүрлі өркениеттерден кейбір аспектілерді алғаны сияқты, көптеген салалардағы басқа өркениеттерге де әсер етті. Мұсылмандар өздерінің көне мәдениетін ислам құндылықтарымен ұштастырып, өздерінің бірегей жергілікті мәдениетін қалыптастырды. Осылайша олар ортақ мәдениеттермен бірге бай ислам өркениетін құрды. Азия, Африка және Еуропа исламдану үдерісіне енгеннен кейін ол ислам өркениетінің негізгі элементіне айналды. Ислам өркениетінің Батысқа әсерлеріне келсек, ол Қайта өрлеу дәуірінен басталды. Дәлірек айтқанда, мұсылмандар ғылыми және мәдени қозғалыстарды Еуропаға көшіруге ықпал етті. Әсіресе, Сицилия мен Испанияда исламның таралуымен бұл трансфер әрекеттері арта түсті. Олар барлық сауда және мәдени қарым-қатынастардың, әсіресе аудармашылық қызметтің арқасында бір-бірімен жақын танысуға мүмкіндік алды. Негізінде, орта ғасырларда құлдырау кезеңін бастан өткерген Еуропа саяси, әскери және экономикалық өзара әрекеттесулерді және Ислам өркениетінің барлық салаларын пайдаланып, әртүрлі элементтерді өз елдеріне көшіруге тырысты. Осылайша бүгінгі Батыс өркениетін тудырған Еуропада реформалар пайда болды.
Іргетасы Исламның дүниеге келуімен қаланған Ислам өркениеті төрт халифа мен Омейядтар мен одан кейінгі кезеңдерде одан әрі дамыды. Ол әсіресе түркілер ислам дінін қабылдағаннан кейін одан да кең тарады. Осылайша, Ислам өркениеті мен Батыс арасындағы өзара қарым-қатынастардың артуы ғылыми және мәдени салалардағы өзгерістерде барынша көрінді. Сонымен бірге Галилео мен Аристотельдің еңбектері араб тіліне аударылғаны сияқты, Фараби, Ибн Сина, Ғазали сияқты ислам философтарының еңбектері де латын тіліне аударылды. ХІІ ғасырдың аяғынан бастап университеттердің өзінде медициналық курстарға Ибн Синаның «Дәрігерлік ғылымның каноны» еңбегі енгізіле бастады.
Ислам өркениетінің пайда болуы мен дамуын үш негізгі қағиданың шеңберінде жинақтауға болады. Мұсылмандар иман, сенім, шыншылдық, еңбек, өз ісін жақсы атқару, білім сияқты құндылықтардың жетекшілігімен және осы құндылықтар арқылы қалыптасатын рухпен тарихи үдеріс бойына басқа өркениеттерден алғандарын бойына сіңірді. Олар моральдық, экономикалық, саяси, әлеуметтік, философия, ғылым және өнер сияқты салаларда жаңа өркениетті қалыптастырды. Әрбір өркениеттің қоғамға рух, өміршеңдік пен динамизм беретін бірегей тарихи жағдайларда дамып, тамыр жайған іргелі құндылықтары бар. Бұл құндылықтарды өркениеттердің қалыптасуы, дамуы және өмір сүруі және өркениеттің әр кезеңінде рухани аспектінің назардан тыс қалмауы маңызды.
Демек, Ислам көшпенді араб тайпаларының қоғамдық өмірінің қажеттілігінен ғана туындаған жоқ. Ол тұтас адамзат қауымдастығының талап-тілектерімен, арман-мүдделерімен сабақтасып жатты. Ислам жаңа жеке тұлғалық және қоғамдық мұраттар мен құндылықтарды қалыптастырып дамыта отырып, көптеген халықтарды өркениеттің жаңа сатысына көтерді.