• Заманхат
• 01 Сәуір, 2024

ЯСАУИ ІЛІМІНДЕГІ «КЕМЕЛ АДАМ»

Досай КЕНЖЕТАЙ, профессор,

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті теология факультетінің деканы
 

Ясауи хикметтерінде «Ман арафа нафсаху фақад арафа раббаху» деген хадис келтірілген. Мағынасы «Кім өзін-өзі таныса, Жаратушысын таниды». Таным мәселесі сопылықта кемелдік өлшемі ретінде өте маңызды мәселе. Абай да өзінің «Китаб ал тасдиқ» шығармасында «Өзін тану, дүниені тану және Алланы тану» мәселелерін сатылай көрсеткен.
Сопылықта кемел адам концепциясы мен «Болмыстың бірлігі» теориясы бір-бірін өзара толықтырушы ұстындар ретінде тарих ішінде параллель дамып, қалыптасқан. Сонымен қатар сопылық танымда Хақиқатты «Бір» деп біліп, оны тану үшін «бес құдайлық мәртебе» (ал-хазарат-ул хамса) және «жеті жаратылыс сатылары» (ал-таназзулат-ул саб‘а) деп аталатын теориялар қалыптасқан. Бұл теориялар әлем туралы түсініктердің жалпытүркілік сопылық мектебінің ерекшеліктерін де қамтиды. 
Сопылық дүниетанымда әлем–адам мен Тәңір арасындағы қатынастың табиғатын түсіндірумен қатар, «Тәңірге ұласу» және «құдайлық таным» (мағрифат ул-Аллах) сатылары да философиялық тұрғыдан тұжырымдалады. Бұл жерде Тәңірге ұласу – Оның эпитеттері мен сипаттарын тану арқылы мүмкін болса, ал, сопылар «өзін тану» (мағрифат ун-нафс) үшін де рух болмысын ішкі әлемдерге, сипаттарға бөліп қарастырады. Бұл туралы Ахмет Ясауи өзінің «Мират-ул Қулуб» атты рисаласында жетпіс мақам ілімін меңгеру мен оны өмірде қолданудың (мужахада – нәпсімен күрес; сұхбат, зікір – Алланы еске алу; тафаккур – терең ой; халуат – қылует, т.б.) әдістемелік жүйелері және Тәңірдің құтына лайық болудың шарттарын да атап көрсетеді. Сондықтан бұл мақалада адамның кемелдікке жетуінің ұстанымдары мен оған жету әдістерін және рухани-психотехникалық тәжірибелері қарастырылады.
«Кемел адам» концепциясы – Ясауи ілімінің түпкілікті мұраты. Адамның мақсаты әрі жаратылыс себебі – Хақиқатты тану, Оған қауышу. Бұл мақсатты Ясауи «Хақ болу» деп көрсетеді. Ол хикметінде «Муту қабла ан тамуту», яғни, «өлмес бұрын өлуді – Хақ болу» деп түсіндіреді. Демек, адамның кемелдігі Хақиқатқа ұласу арқылы жүзеге асады. Ал, Ясауи үшін Хаққа ұласу – өзіңді тану деген сөз. Хаққа ұласуы мен өзін тануы кемелдікті мұрат еткен адамның құдайлық махаббаты (ғишқ) арқылы жүзеге асады. «Ғашық болсаң әуелі Хақты таны» деген мақсат қояды. Міне, Ясауи атамыз Хақиқатты танудың критерийлері ретінде «Өзіңді таны» және «Өлмес бұрын өл» ұстанымдарын ұсынады. 
Өзін тану ұстанымы адамға ішкі әлемінің жеті қырын анықтап ашу арқылы Аллаға ашылуды мақсат етсе, «Өлмес бұрын өлу» ұстанымы да адамның моральдық-этикалық және сопылық рухани-тәжірибелік талаптар шеңберінде тәрбиеленіп, Алланың сипаттарымен сомдалуға негізделген. Бұл екі ұстаным бірін-бірі толықтырып тұратын теориялық және практикалық қырлар емес, екеуі біртұтас. Ясауи ілімінде осы тұтастықтың мәні «йақин» яғни, абсолюттік таным категориясы арқылы ашылған. Ясауи «Мират-ал Қулуб» атты рисаласында (Хақ тағала) жетпіс мың пердені жетпіс мақамның ішіне қойды. Жетпіс мақамды да жеті йақин* (абсолюттік таным) ішіне орналастырды. Бұлар мыналар: исм-ал йақин*, расм-ал йақин*, ‘илм-ал йақин*, ‘айн-ал йақин*, хаққ-ал йақин*, хақиқат-ал хаққ-ил йақин*, Аллаһ-ал хаққ-ал йақин*. Бұл жеті йақинді де «мужахада» ішіне қойды. Мужахада – Құрандағы «Біздің жолымызға қызмет еткендерді (мужахада еткендерді) өз жолымызға саламыз1» деген аятқа негізделген. Бұл мужахаданы да Хақ тағаланың «инаяты*» (Алланың жәрдем-құты) ішіне қойды. (Инаят) Құрандағы «Тек (қана) саған құлшылық етіп, тек (қана) сенен жәрдем тілейміз2 » деген аятқа негізделген». Яғни, Хақты тану – адамның өз еркі мен әрекеті, ықыласты махаббатымен қоса, бұл мәртебе Тәңір тарапынан берілетін құтқа тікелей қатысты3. Ясауидің кемел адам концепциясында рухани кемелдікке, рухтың сипаттық тұрғыдан жетілуінің жеті мәртебесі – йақиннің жеті танымдық категорияларымен үндестікте қарастырылады. Міне, Ясауи ілімінде ақиқатты танудың жеті дәрежесі бар. Ал, жалпы сопылық дүниетанымда құдайлық ақиқатты танудың үш дәрежесі кеңінен тараған, олар: «илм-ал йақин», «айн-ал-йақин», «хаққ-ал-йақин». Хаққ-ал йақин – Тәңірде жоқ болу, еру, яғни, «фана-фи-Аллах» мақамы. Яғни, Тәңірдің ақиқатына қауышу мақамы. 
Айн-ал йақин – қалбтегі сыр, кашф – интуициялық таным. Өйткені бұл жерде «көруші көз» – қалб болып тұр. Илм-ал-йақин – санадағы интеллектуалдық таным. Бұл танымда қалбтің интуициялық қабілетін қамтамасыз ететін йақин нақтылыққа ие болып, қалбтің көзі ашылып, құдайлық танымды қабылдауға дайын хәлге келеді4 . Қалбтың осы маңызы Құранға негізделген. «...көздер көр емес, нағыз көр – қалб (жүрек)5». 
Ясауи философиясы, Тәңір, адам және қоғам бірлігі мен үндестігін тұтастықта қарастыратын хикмет ілімін туғызған. Мысалы, «Диуани Хикметте» «Айн-ал-йақин-тариқатта боздап өткен. Илм-ал-йақин-шариғатты ұстап өткен. Хаққ-ал-йақин-Хақиқаттан айттым міне. Құл Қожа Ахмет «Хақ Сөзін» сөйлеп өтті6», – деп, адам рухындағы танымдық сатылар болып табылатын йақин категорияларын қоғам өміріндегі шариғат, тариқат және хақиқат жолдарының мәнімен тұтас қарастырады. 
Міне, «Өлмес бұрын өлу» және «Өзіңді тану» ұстанымдары жоғарыдағы йақин ұғымы арқылы ашылған рухани кемелдену жолы (сайр-ул ‘уружи) – кемел адам болудың теориялық-эмпириялық, психотехникалық алғышарттары болып табылады. Ясауи ілімі кемелдікке жету жолында «мужахада» әдісін қолданған сопылық жол екендігін жоғарыдағы «Мират-ал Қулуб» атты еңбегінен көруімізге болады. Осы рухани даму жолында нәпсіні тәрбиелеуді мақсат ететін риязат (рухты тәрбиелеудің техникалары мен жаттығулары) пен мужахада (нәпсімен күрес) әдістерін таңдаған сопыларда рухтың жеті түрлі кемелдік сатылары бар. Олар, «нафс-ал ‘аммара» (жамандық атаулының көзі – пенделік жан), «нафс-ал лаууама» (жамандық пен жақсылықты айыратын ояу, ғафлеттен алыс, өз нәпсісімен күресуші жан), «нафс-ал мулхима» (илахи шабытпен құттанған жан), «нафс-ал мутма‘инна» (тыныштық, сенімге, бақытқа жеткен парасатты жан), «нафс-ал радиййа» (Тәңірден риза мақамы берілген, қанағатты жан), «нафс-ал мардиййа» (жаратылғандарды Жаратушы Тәңір үшін сүйетін, Тәңірдің ахлақымен сомдалған жан) және «нафс-ал камила» (басқаларды жолға сала білетін, нағыз кемел жан) деп аталатын рухани арылу мәртебелері. 
 Ясауи атамыз өзінің «Фақрнама» атты рисаласында «Әрбір дәруіш (фақир) қырық мақамды білмесе және оған сай «амал қылмаса» оның шайхтығы шайтани болады. Бірінші мақам – малакут, екінші мақам – лаһут, үшінші мақам – насут, төртінші мақам – жабарут» дейді. Ясауи алдымен дәруіштің бойынан табылуы тиіс қырық моральдық парасаттылық сипаттарды мақам ретінде танытады да, бұл мақамдардың да құдайлық сипаттар болып табылатын әлемдермен үндестігін көрсетеді. Бұдан адамның парасаттылық сипаты құдайлық әлемдерге сай дамығанда ғана ол кемелдікке жете алады екен. Тағы да «Жабарут мақамы – шариғат, Малакут мақамы – тариқат, Лаһут мақамы – мағрифат, Насут мақамы – хақиқатқа сай келеді7» – деп, жоғарыдағы адам және Тәңірлік әлем арасындағы сипаттық моральдық үндесуді қоғам тіршілігіндегі шариғатпен, тариқатпен, хақиқатпен сәйкестендіреді. Адам қоғамдағы өз орнын белгілеуде де осы өзара үндес әлемдерге сай әрекет етуі керек. Оның ойынша, адам қоғамнан рухани кемелдігіне қарай орын алуы тиіс. Бұл тұжырым расында исламнан бұрынғы дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы «орын-үлес-төр» концепциясын еріксіз еске түсіреді екен.
Ахмет Ясауи «Мират-ул Қулуб» атты еңбегінде «Шариғат сырт ағзалармен амал ету болса‚ тариқат қалб-жүрекпен, яғни‚ көңілмен амал етуді білдіреді‚ ал‚ хақиқат дегеніңіз – сыр* (жүректің түбіндегі субстанция‚ көңіл) мен амал ету» дейді. Бұл жердегі сыр – қалбтің Хақиқат мақамындағы ең кемелдік сипаты. Яғни, Ясауи атамыз, рухтың шариғатқа, тариқатқа және хақиқатқа сай кемелдік сипаты болады деп түсінген. Осы әр мақамның кемелдігіне жеткендер қоғамда басшылық ете алады. Ясауи атамыз, осы тұрғыда: «Жол бастаушы тұлғалар мен көсемдерді үш топқа бөлуге болады. Шариғат көсемдері – ғұламалар мен қағандар (падишахтар); тариқат көсемдері – шайхтар (пірлер) мен сопылар; хақиқат көсемдері – арифтер мен әрқашан Хақтың жанынан табылатын (Хақтың достары) әулиелер», – дейді. 
Ясауидің ойынша, кемел адам болу үшін төрт шарт жүзеге асырылуға тиіс. Мекен (кеңістік), заман (уақыт), ихуан (бауырмалдық, өзара ынтымақтастық), рабт-и Султан (Мемлекет басшысына риясыз беріктік). Яғни, бірінші, шәкірттердің ойы бөлінбеуі, алаңдамауы және зікірмен айналысуы үшін ең алдымен ыңғайлы кеңістік (мекан-отан) болуы керек.
Екінші, шәкірттер арасында және мемлекетте жұмыссыздық, соғыс және т.б. келеңсіз оқиғалар болмауы керек. Яғни, мұндай құбылыстар шәкірттің кемелдену уақытына кесірін тигізеді.
Үшінші, шәкірттің барлық моральдық асуларды, мақамдарды, қылует пен қырық күндік рухани жаттығуларды жүзеге асыру мектебінде кемелдік жолындағы бір саптан табылатын рухани достары болуы керек. 
Төртінші, шәкірттер мемлекет басшысына берік, адал болуы керек. Ясауидің жолында шәкірттіктің соңы, яғни, кемел адамның рухани асуларының мақсаты – «фақр жолы» болуы керек8». 
Осы жерге дейін Ясауидің кемелдікке жету жолында шәкірттеріне қойылған талаптар мен өте құнды ерекшеліктерді Ясауиййа мәдениетінің өкілі Хазинидің «Жауаһир-ул Абрар мин Амуаж-ил Бихар» атты еңбегінен алып отырмыз.
Хақиқатты тану мұраты адамдағы рух/құдайлық жауһардан туындайды. Өйткені рух – адамдағы шексіз ғашықтық сезімінің көзі. Адам бойындағы құдайлық жауһар оны Шексіздікке ғашық етеді. Нәтижеде адам – ғашық, Шексіздік – Мағшұқ және құдайлық ғашықтық, яғни, Тәңір, адам және махаббат тұтастанады. Міне, осындай адам – кемел адам. Бұл дәрежеге көтерілген адам үшін Тәңірден басқа болмыстар «фани» – өткінші. Адам «фана фи Аллах» мақамына жетіп, яғни Тәңір болмысында өз «болмысын» ерітіп, уахдат-ул вужуд мәніне ереді. Бұл хәлдегі адам өз бойынан құдайлық жауһарды тапқан, өзін-өзі таныған адам.
Ясауи: «Ей, бейхабар, халықты қойып, Өзіңді таны, Таудан ауыр күнәң бар – өзіңе кел. Өзіңді білмей тұрып, нәпсіңмен мағына жете алмассың. Өзін білген (адам) Хақты білді. Құдайдан қорқып, ынсапқа келді», – дегенде адамның Тәңірді тани алатындығын, оның ерікті, таңдау иесі екендігін көрсетіп отыр. Бұл жерде Тәңірді тану немесе Одан алыстау да адамның өзіне байланысты. Өйткені, адамның еркі өзінде, ақылы, ерік және таңдау еркіндігі бар. Міне, адам жамандық көзі болып табылатын нәпсіден, яғни, Тәңірді жасырып тұрған пердеден арылып, психологиялық кедергілерден өткенде өзін таниды. Бұл – Тәңірді тану үшін қажетті шарт. 
Адам әлемдегі Тәңірдің Құдірет және Жамал сипатына қарап, өзін Тәңірге қарағанда нұқсан, әлсіз жаратылған болмыс екендігін сезінеді. Адам сол арқылы менмендігінен арылып, бойындағы барлық қуаты, еркімен абсолюттік ғылым, ерік иесі – Тәңірге мойынсұнады. Өзін жоқ деп біледі. Яғни, өз рухын Тәңірдің сипаттарында ерітеді. 
Ясауи кемелдікке жетудің алғышарттарын Тәңірді тану (мағрифати Хақ), шексіз жомарттық (сахауати-мұтлақ), мінсіз шыншылдық (сидқ-и мухаққақ), Тәңірлік таным (йақин-и мустағрақ), тәуекел (тауаккул-и ризқ-и муаллақ), терең ойшылдық (тафаккур-и мудаққақ) деп көрсеткен. Міне, байқасаңыз, Ясауи кемел адам болудың шарты ретінде таным (мағрифат) мен амалдың тұтастығын баса көрсетеді. 
Ясауи жолының әдістемелік жүйесі «сайр-и сулук» арқылы анықталады. Сулук деп сопылық психотехниканы, ал сайр деп рухани жолшылықтарды айтады. Қазақ мәдениетінде бұл әдіс «сал-серілік» дәстүрі ретінде, ғибрат, насихат және сұхбат негізінде қалыптасқан. Оны таратудың жолы да термешілік, жыраулық, жалпы халықтық өнер аясында дамыған. 
 Жалпы, сайир – «Тәңірге қарай» және «Тәңірде жолшылық» болып екі түрге бөлінеді. Тәңірге қарай (сайру ила-Аллах) жолдың соңы бар, ал Тәңірде жолшылық (сайру фи-Аллах) шексіз. Тәңірге қарай жолшылықта суфи өз сипаттарынан арылып, Тәңірдің болмысында еріп, Тәңірмен «тірі», «танушы», «көруші», «есітуші», «сөйлеуші» сипаттарға ие болуы деген сөз. Суфи өз болмысының Тәңірге тән, Оған тәуелді екендігін тану мақамына жеткенде «Тәңірге қарай жолшылық» аяқталады. Бұдан кейін суфи, «Тәңірде жолшылық» жолында болады. Бұл мақамда оған «мулк», «малакут және «жабарут» әлемдерінен ешнәрсе құпия емес. Бұл «құпия емес» абсолютті дәрежеде емес, ол суфидің қабілеті «мөлшерінде» ғана. Сондықтан Тәңірде жолшылық (сайру фи Аллах) шексіз деп танылады9 .
Сайр-ус-сулукте рухани жетілуді қамтамасыз етуге ықпал ететін әдістердің бірі – сұхбат – исламның негіздерінің бірі, онда ілім, әдеп, бауырластық, құрмет, махаббат, өзара көмек, жақсылыққа үндеу, кемшіліктерді жою, үлгі алу, рухани ләззат, қуаныш, рақым сияқты иләхи, діни және дүниелік пайдалары бар. Сайру сулуктың мақсаты – Хақты тану. Хақты танудың шыңы да (болмыстың бірлігі) таухид10. Сайр – адамның өз сипатынан, тәннен рухқа, жамандықтан жақсылыққа, адасушылықтан Хаққа қарай бет алу. Сонымен қатар, сулук – Хаққа ұласу үшін «пір/муршид» бақылауындағы рухани жолшылық, ахлақи тәлім-тәрбие жиынтығы. Ясауи сондықтан да «Ғарибтердің ісі әрдайым сулук» деп, сулуктың адамның рухани тәрбиесі мен кемелдену мәселесіндегі маңызын баса көрсетеді.
Осы сопылық психотехниканың жеті рухани кемелдену сатысы (сайр-ул сулук) Ясауиде жеті йақин категориясымен анықталатындығын жоғарыда айтқанбыз. Енді соған жеке-жеке тоқталайық.
«Сайр ила аллах» (Тәңірге қарай жолшылық) сатысы бұл рухтың нәпсі мәртебесінен ең соңғы «вужуд (болмыс) мәртебесіне» қарай бағытталған рухани саяхатты білдіреді. Мақамы – қалб, орны – садр (көкірек кеудесі), бұл ислам жауһарының объектісі. Зікірі де «ла мағбуда илла Аллах (Тәңірден басқа табынар Тәңір жоқ)» және «ла илаһа илла Аллах (Алладан басқа Тәңір жоқ)». Адамның рух мәртебесі – «нафс-и аммара (пенделік жан)», хәлі – хауф уа ража (қорқу мен үміт), әлемі де – шахадат немесе мулк (физикалық әлем). Суфи қал (захир – пішін, форма) ілімінен өтіп, хәл ілімін (батин – мазмұн) меңгеру үшін өз еркімен әрекет ету нәтижесінде «Болмыстың Бірлігіне» ұласады. Бұл дәрежеде адам исм-ал йақин және расм ал-йақин дәрежесінің сырын, яғни, Тәңірдің әл-мисақ әлеміндегі жаратылыс ақиқатын, барлық әлемдердің тажалли (көрініс беруінің) етуінің себебі Тәңір екендігін, мақсат та Ұлы Жаратушыны тану екендігіне иман келтіріп, қоғамдағы өз орнын іздей бастайды. Бұл оның «дидар талап» екендігін көрсетеді. 
«Сайр лиллах» (Тәңір үшін саяхат) сатысы, бұл рухтың нәпсіден арылу жолы. Мақамы – садр (көкірек), орны – қалб (жүрек), бұл иман жауһарының объектісі. Адамның рухының мәртебесі – «нафс-и лаууама» – әлі толық перде, кірлерден арылмаған рух. Зікірі – «ла мақсуда илла Аллах (Тәңірден басқа мақсат, мұрат жоқ)», хәлі – «кабз және баст» (қысылу-еркінсу), әлемі – барзах немесе әруақтар әлемі, дәрежесі – «илм-ал йақин».
«Сайр ‘ала Аллах» (Тәңірді өкіл қылу) сатысы – бұл рух әлі нұр мен зұлмат арасында таңдау, психологиялық қобалжу ішінде. Мақамы – рух, орны – жаратылғандарға деген махаббат. Бұл мәртебедегі адамның рухы –нафс-и мулхима (шабыттанған жан), зікірі – «Ху/ла махбуба илла Аллах (Ху) (Тәңірден басқа сүйікті Жар, дос жоқ)», хәлі – хайбат және тарк-и тарк (Тәңірден басқа барлық нәрседен бас тарту), әлемі – малакут (метафизикалық әлем), дәрежесі – «айн-ал йақин», жолы – тариқат. Ясауи атамыз: «Тариқат жолы қатты азап, ұлы жол, бұл жол – ғашықтық жолы». «Тек несібесі барлар ғана Хаққа жуық бола алады» десе, Мират-ал Қулубта «Адам (талиб‚ мүрид, т.б.) «қалби салим» болмай тұрып‚ тариқатқа кіруі дұрыс емес. Ал‚ адамның «қалби салим» болуы үшін де төрт дариядан асып өтуі керек. Бірінші – дүние дариясы*‚ екінші – халқ дариясы*‚ үшінші – шайтан дариясы*‚ төртіншісі – нәпсі дариясы*. Бұл дариялар үшін «кеме» керек. Кемесіз өте алмайсың. Бірінші дүние дариясының кемесі – зухд*‚ азығы – қанағат‚ білімі – топырақ сипат болып‚ жұрт көзіне қор көріну‚ ленгері* қуаты – сабыр. Екінші‚ халқ дариясының кемесі – үмітсіздік пен қатиғат (жалғыздық)‚ ленгері – фирақ* (айрылысу)‚ отырысы – халует* (хилует де делінеді). Үшінші шайтан дариясының кемесі – зікір‚ азығы – тасбих*‚ ленгері – хауф (қауіп) пен рижа (үміт)‚ отырысы – мухаббат (махаббат). Төртінші нәпсі дариясының кемесі – аштық пен шөл‚ азығы – ғашқ (ғашықтық)‚ ленгері – зауқ* (рухани ләззат)‚ отырысы – шауқ. Міне‚ осы жолдардан – дариялардан асқандар ғана «қалби салим» дәрежесіне қолы жетіп‚ тариқат жолына лайық бола алады. 

•Йақин-(а) – дәл абсолюттік таным, күмәнсіз, шексіз, шынайы шындық, ақиқат. Сопылықта, берік сенім, иманға дәлелдермен емес, таза иман қуаты арқылы көз жеткізу; саф таза қалф (көңілмен)- пен ғайып әлемін тамашалау; бір нәрсенің ақиқаты жөнінде көңілдің тоқ болуы; Сарраж, Қушайри,Таһанауи бұлар йақинді үшке бөледі. Ал Ясауи атамыз бұларды исм-ул йақин, расм-ул йақин, илм-ул йақин, айн-ул йақин, хаққ-ул-йақин, хақиқат-ул-йақин, Аллаһ-улл-хаққ-ил-йақин-деп, йақинді жетіге бөледі.
•Исм-ул-йақин – йақиннің мән заты, өзі дегенді білдіреді.Ясауи, йақиннің өз мәніне – Тәңір әлеміне жетуді бірінші орынға қояды
•Расм-ул йақин-йақиннің (Құдайлық хақиқаттардың) белгі беруі, көрініс беруі, пайда болуын білдіретін сапалық ерекшеліктер.
•Илм-ул йақин – бір нәрсе жайлы хабарға сүйенген таным, мысалы шариғат үкімдері жайлы анық таным-білім мукашафа, кашф хәлінде Хақиқат нұрының (тажалли) көрініс беруі.
•Айн-ул йақин – өз көзімен куә болған йақин-таным. Қалбтің мушхада жолымен Хақта уахдатты көруі.
•Хаққ-ул йақин – бір нәрсені көріп, тату, өз рухымен жүзеге асыру арқылы абсолюттік танымға ұласу деген сөз. Хақтың өз ақиқаты; салиқтың тек қана ілім жолымен емес, сонымен біге хәл-мушахада арқылы хақта фәни және хақпен бірге бақи (мәңгілік сипат) болуы. Адамның өлетінін білуі – илм-ал-йавқин, өлім төсегінде жан ұшыруы – өлім періштесін көруі-айн-ал-йақин; өлімді татуы, яғни өлуі – хаққ-ал-йақин мысал бола алады. Басқаша илм-ал-йақин, шариғаттың сыртқы пердесі, айн-ал-йақин шариғатта ықылас; хаққ-ал-йақин шариғатты мушахада ету, яғни шариғатты өз рухында сезіне білу
•Хақиқат-ул хаққ – ил йақин-хаққа-ал – йақиннің өзі, мәні, сыры деген сөз.
•Аллаһ-ул хаққ-ил йақин-хаққа-ал – йақиннің мәні сыры, Аллах тағала - хақиқаттардың хақиқатында Ахадияттың заты. Яғни бірліктің өзі.
 • Инаят-(а) – арабша, несібе, қайыр, демеу, игілік дегенді білдіреді. Сопылықта, Алланың (хақтың) адамға игілігі, оны қорғап, демеуін білдіреді.
 ­­1Kur’an., Ànkabut,29/69
 2Kur’an., Fatiha,1/5;
 3Kur’an., Al-i İmran, 74;
 ­4Lings. M., Tasavvuf Nedir? “Akabe Yay., İstanbul-1986., 158s. (72);
 5Kur’an: 32/46;
 6Х-11/24;
 7Fakr-Name: K.Eraslan (72) –15;
•Ас-сирр-Сыр-(а) – құпия, жасырын деген мағыналарды білдіреді. Сопылықта: А) Хақтан басқаны білмейтін; Ә) Хақ пен құл арасындағы; б) сырдың сырына да құпия; в) рух сияқты адамның тәніне орналастырылған нәзік нәрсе; сыр – рухтың рухы, әулиелерден басқаны сезіне алмайтын жағдаяттар, сопылық сезім-танымдар. Сыр – көңілде жатқан нәзік перде. Сыр болмаса жан ешнәрсеге қабілетсіз болады. Тариқат сырын басқаларға ашуға болмайды. Өйткені басқа біреу, сопылық терминологияға бойлай алмағандықтан, қате түсінікте болуы ықтимал.
 8Köprülü. F., Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. (7. baskı ): Haz: Orhan F.Köprülü. Ankara-1991., D.İB. Yay., 415 s. (100);
 9Nesefi. A., Tasavvufta İnsan Meselesi. (İnsan-i Kamil). Türkçesi: Mehmet Kanar., Dergah Yayınları., İstanbul-1990. s. 204. (18);
 10Selvi. D. Kur’an ve Tasavvuf. (Tefsirlerin Tasavvufa Bakışı). Şule Yay: İst: 1997. s. 574. (435);
•Дүние дариясы – бұл жерде дария-теңіз абсолют, кемел адам, болмыс дегенді білдіреді. Дүние (а) жақын, ең төмен мағынасында және жер планетасына берілген ат. Құлды Алладан ұзақтататын барлық нәрсе, өткінші, жалған, жер ғафетке түсіретін, мал-мүлік, пайда атақ, мақам, т.с.с.
•Халқ дариясы – Халқ жарату, материалды дүние; мүлік әлемі – көрініс әлемі, мақұлық – жаратылған, адамдар, қоғам дегенді білдіреді.
•Шайтан дариясы – Шайтан Алланың қасынан қуылған, рақметінен мақрұм болған болмыс. Қуылу себебі де Адамға сәжде (бас имеуі) етпеуі болатын. Әрекеті мен қарсы келуші Алланың әмір бұйрықтарына қарсы келумен танылған адам ешбір кешірім сұрамайтын мақұлық. Нәпсіге сырттан келетін уасуасының қайнағы мен себебі осы шайтан, жындар қауымынан.
•Нәпсі дариясы – Нәпсі-менмендік, жаман рух, өте төменгі дәрежедегі сезімдер. Сопылықта құлдың жаман қасиеттер, жаман ниет сезімдер мен мінездерінің қайнағы. Сондықтан оны езу, тәрбиелеу керек. Ол үшін риазат керек.
•Зухд-(а) – харам мен күдікті нәрселерден нәпсіні қорғау. Сопылықта зухд ақыреттің бақыты үшін фәни дүниенің рахатын тәрк етуді білдіреді. 
•Ленгер – (парс) сөздік мағынасында темір соғу, бекіту, дүкен-ұстахана мағынасындағы сөз. Сопылықта текке, дергахтарда дәруіштерге тама беретін жер. Ленгер – дәруіш рухының қалыптасу ұстаханасы. Ғимаратхана, мазар, керуенсарай. 
•Фирақ (а) – арабша сөздік мағынасы айырылу, алыстау дегенді білдіреді. Сопылықта уахдат (бірлік) мақамынан алыстау деген сөз. Фирақ деп уисал (туыстық) хәлінде болмауды, яғни Сопылықтың (сопының) асыл отаны болған ғайып немесе рухтар әлемінен айырылып, фәни дүниеге келуін айтады. Уисал хәлі – бұл дүниеден әлемге оралуды, қауышуды айтады.
•Халует-(а) – (қазақтарда қылует), арабша сөздік мағынасы жалғыз қалу, қуыс бір таса жерге тығылу дегенді білдіреді. Сопылықта, мурид санасының концентрациясын белгілі мақсатқа бағыттау және кейбір арнайы зікірлер арқылы риязаттарды орындау үшін шайхтың муридін қараңғы, сыртқы әлемнен жырақ орындарға, яғни, жерден қазылған мекенде белгілі бір уақыт ішінде тәрбиелеуі. Қалбті (жүректі) бұрыс сенімдер мен жаман әдеттерден арылтуды, құтқаруды халуат дейді. Атақты суфи Кашани, муридтің бүкіл болмысын Аллаға арнап, Алладан басқа барлық нәрседен қол үзуін халуат дейді. Яғни, халуат – рухани жалғыздық, қоғамнан «жырақ», жеке-дара өмір сүру, тәнімен «халық» арасында, жаны-рухымен хақпен бірге болуды да халуат дейді. 
•Тасбих-(а), (Алланың) Хақтың киелі, пәк, оның бүкіл нұқсандықтардан таза екендігін тілге келтіру, 2) осы мақсатта «субханаллах» зікірін айту; 3) Тариқаттандырылғандардың белгілі сандық мөлшерде «субханаллах» зікірін қайталауы; Тасбих: заттардың Алланы зікір етуін және ұлылығын «есту» мақамы болып табылады.
•Зауқ (а) – арабша, ләззат, дәм, тат мағыналарына келеді. Рухани ләззат. Хақты хәл арқылы мушахада етудің бірінші дәрежесіне зауқ дейді. Бұл хәл одан әрі жалғасатын болса, оған шурб (ішу) шегіне жетіп тасыса, оған рай (қану) дейді. Ішу, қану, тату деген ұғымдар хәлге байланысты метафоралық теңеулер; сопы құдайлық ақиқаттарды тікелей тату арқылы, тәжірибе арқылы өмірінде басынан өткізбегендіктен оларға зауқшылар дейді. О затты және оның мәнін зауқ, яғни ұғынады. Зауқ деп сопылардың «тажимдік жемісі», «кашфтың» нәтижесі ретінде көретін рухани ләззатты айтады.
•Тура осындай анықтама «Ламахат» кітабында, Суфи Данишмандтың Ахмет Ясауидің аңыздарынан айтқан үзінділерінде де бар. Қараңыз: Алим Шайх 74-75 беттер.