• Ел мұраты
• 30 Қараша, 2023

Жәуәнмәртлік – тегі терең, тамырлы таным

Белгілі абайтанушы ғалым М.Мырзахметұлының ой-пікірлерін, әсіресе Абайдың Шығысына қатысты түйген тың тұжырымдарын айрықша көңіл қойып танымақ керек. Ғалым ойлары белгілі бір мезеттік шабыттан гөрі ыждаһатты ізденіс пен терең толғаныстың нәтижесі дер едік. «Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары» атты монографиясы – ғалымның аса іргелі еңбегі болып саналады. Ғалымның талай жылғы машақатты ізденісі мен ой бейнетін біршама бастан кешірмей, оның бүгінгі нәтижеге жету жолындағы ғылыми кітапханасымен шет жағалап таныспай, кітаптағы межелі мәселені меңгеру оңай болмайды. Ғалымның жиырма жылдай ізденіс пен ой соңында жүріп тапқан, түйген «дайын» ойлары мен тың тұжырымдарын «иелене» салу да ә дегенде мүмкін көрінгенімен, оның ойын тануда тіпті көзіқарақты кісілер де әжептәуір қиындыққа тап бола беретіні бар. 

Ғалым аталған кітабында аса ауқымды, төркін-тегі терең ой-танымдарын мейлінше сығып, өзегі мен нәрін ғана түйіндеп айтумен болған. Және рухани ұстазы М.Әуезов секілді тақырыпқа қатысты мәнді де өзекті мәселені түгел қамтып, толық жеткізуге тырысқан. Ең бастысы, М.Әуезовтің Абай туралы монографиясы ақын туралы пікір айтып, сындарлы ой өрбітуде ақылшы, бағдаршы болатыны секілді М.Мырзахметұлының да Абайдың Шығысқа қатысы туралы өрелі ойлары осы саладағы талай ізденістерге азық әрі бастау болары сөзсіз.
Ғылымда ізденістің тереңдегені қуанарлық жағдай. Кейінгі жылдары Абайдың Шығыспен байланысы, ұстанған діні, адамгершілік ілімі жайлы біршама жазылып жүр, бұрын да жазылған. Мұны М.Мырзахметұлы жасаған «Абайтану» библиографиялық көрсеткішінен де аңғаруға болады. Байқасақ, ақын туралы айтылып жүрген өзекті де өрелі ойлар бір күнде тумаған, Ә.Бөкейханов, К.Ысқақов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов пен М.Әуезов, Қ.Жұбанов тараптарынан «тасқа қашалғандай», «қаққан қазықтай» етіп жап-жақсы айтылған екен. Ал кейінгі зерттеулерде олар айтқан ойлар көбіне әр қырынан қайталанып, заманына, жағдайына қарай өрбіп, өсіп, дамығанын, ұлғайып, қордалана түскенін көреміз. Мәселен кейінірек М.Әуезов жетілдіре, толықтыра жазатын ақын өмірбаяны Ә.Бөкейханов пен К.Ысқақовтың мақалаларында қысқа нұсқада баяндалады. Жиырмасыншы жылдардан аса бергендегі Абайдың шынайы болмысы мен қадір-қасиетін тани алмай адасатын заманға дейін Ә.Бөкейханов ғасыр басында-ақ: «Абай асқан поэтикалық қуаттың иесі, қазақ халқының мақтанышы болды. Абай сияқты халықтың рухани творчествосын осыншама жоғары көтерген қазақ ақыны әлі кездескен жоқ» деп жазған. Кейінгі кеңестік кезеңдегі мол зерттеулерде осы бір алғашқы түйінді де тапқыр, тұжырымның мән-мазмұны мен сыры кеңірек ашыла түскенін байқаймыз. М.Әуезов ақын туралы іргелі зерттеуінде: «Абай адамгершілікті, моральдық философияны барлық жайдан жоғары қояды» деп жазса, бұл түйінді ойдың алғашқы бастауы К.Ысқақов мақаласында айтылыпты: «Абай жазған өлеңдерінен басқа әншейін отырғанда, көбінесе... адамның адамшылығы қандай мінезбенен түзеледі, қандай қылықпен бұзылады, ғылымды қайдан іздеу керек, өмірді қалай кешірсе жөн болады... әйтеуір не түрлі насихатпен болсын жастарға ғибрат болып, адамшылығы түзелер деген сөзді айтып отырудан қанша уақыт болса да еш жалықпай, ынталы көңілмен бек рахаттанып айтып, ұқтырып отырушы еді... Абайдың өміріндегі ең жақсы көретіні таза көңіл мен достық еді». Ал А.Байтұрсынов Абай қазақтың бас ақыны екенін жәй сөз арасында емес, сөз басы, мақала тақырыбы етіп арнайы қадап айтыпты. Оның мақаласында Абайтанудағы өзекті ойлар тұжырымдалған. А.Байтұрсыновтың ғасыр басында-ақ ақын туралы толғанып, тамсанып, айрықша тауып айтқан ойлары бүгін де сол күйінде өзгеріссіз өзекті болып келеді. Өз заманынан өтіп, ілгері кетіп, жүз жылғы келешекке жетіп, сол келешектің де ақиқатын айта алғанына қайран қаламыз. Ол: «онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» десе, бүгін де Абайдан асып кете қойған ақынды білмейміз. Мұндай ойды ақынды «қазақ әдебиетінің атасы хакімінде тарихта аты алтынмен жазыларлық Абай» деп аса жоғары бағалаған М.Дулатов та: «...ең жоғарғы ардақты орын Абайдікі, қазақ халқына сәуле беріп, алғашқы атқан жарық жұлдыз – Абай» деп жазған. А.Байтұрсынов – Абай сөзі мен ойының, танымының тым тереңдігін шынайы түйсініп мойындаған тұлға: «Сөзі аз, мағынасы көп, терең... Кей сөздерін ойланып, дағдыланған адамдар болмаса, мың қайтара оқыса да түсіне алмайды. Не мағынада айтылғанын біреу баяндап ұқтырғанда ғана біледі». Өмірде есті, ақылды адамдар қашанда ұмтылып жақын жүретін екі-ақ нәрсе бар, олар – жақсылық пен қайырымдылық және шындық пен ақиқат. А. Байтұрсынов өзіне дейінгі К.Ысқақов секілді ақынның адамгершілікті насихаттауға аса ынталы, бейім болғанын айтпаса да, есесіне Абайдың ақиқатты ашуда шебер, жетік болғанын айрықша атап өтеді: «Не нәрсе жайынан жазса, Абай түбірін, тамырын, ішкі сырын, қасиетін қармай жазады... сөздерінің бәрінде де Абайдың әр нәрсенің асылын танығаны, білгені көрінеді... хақиқатты қалыбында, тереңді терең қалыбында жазған». Сөйтіп А.Байтұрсынов Абайды қазақтың бас ақыны ретінде бағалап, ол жазған сөздерді мағыналы да терең әрі ақиқат ойлар деп білген. А.Байтұрсынов кеңесін тыңдар болсақ, қауымынан мұншалық іргелі кетіп үздік шыққан Абайдай ақынды әрбір қазақ баласы тегіс танып, тиянақты білуі керек. Бұдан өзге Ж.Аймауытов пен М.Әуезовтің 1918 жылы «Абай» журналында жарияланған «Абайдың өнері Һәм қызметі» атты мақаласында Абай ақындығының бар болмысы мен мазмұны білгірлікпен анықталып берілген: «мінез түзететіндік (ахлақи), тереңнен толғайтындық (фәлсафа), сыншылдық (критика), суретшілдік (художественность), жүректің мұң-зарын, сырын тапқыштық (лирика), ащы тілділік, ызамен күлетіндік (сатира), һәм керемет переводчиктік».
Сөйтіп Абайдың өз басы мен сөз мұрасы, өзі мен сөзінің қадір-қасиеті, ақындығының ауқымы мен басты бағыты туралы түйінді де тиянақты ойлар ақын қазасынан көп ұзамай-ақ айтылып қойғанын көреміз. Кейінгі зерттеулердің де көбіне осы бағыт пен осы мазмұнда жалғаса дамығанын білеміз.
А.Байтұрсынов жазғандай, Абай сөздері жалпы адамның түсінуіне ауыр екені рас. Сосын алғашқы абайтанушылар жазып кеткендей, Абайдың өз өмірі мен сөз өнеріне өзек етіп өткен адамгершілік ілімі – тамыры тереңде жатқан төркінді таным. Үшіншіден, тамырлы да төркінді танымды оның арғы-бергі тарихынан тартып, барша мән-маңызын қамти баяндайтын зерделі еңбекті біршама дайындығы бар «дағдыланған адамдар болмаса», жалпы көпшіліктің тез-ақ танып кетуі қиын. М.Мырзахметұлының жоғарыда аталған кітабындағы «Абай мұрасының Шығысқа қатысы М.Әуезов зерттеуінде» деп аталатын тарауындағы Абайдың ақындық кітапханасы мен оның шығыс ақындарымен байланысын баяндайтын тараушаларынан кейінгі ақынның исламият пен мораль философиясына қатысын қарастыратын екі тараушада жан сыры, хауас, үш сүю, жәуанмәртлік, «адам болу» шарттары мен толық адам, жүрек культіне қатысты көптеген күрделі ұғымдардың сыры ашылады. Бұл ұғымдардың әрқайсысы «атан түйе тарта алмас» ауыр да терең мазмұнға ие. Бәрінің де бастауы Абай сөзіне барып тіреледі. Ал Абай сөзінің «не мағынада айтылғанын терең баяндап ұқтырғанда ғана біледі» деп А.Байтұрсынов жазғандай, бұл міндетті М.Әуезов өз кезінде өмірі мен өресі жеткенше орындап бақты. Абайтанудағы М.Әуезов еңбегінің ұшан-теңіз екені талассыз. Абай нәр алған шығыстық қайнардың қадір-қасиетін М.Әуезов алғашында (1934) шынайы да терең танып келіп, кейінгі идеологиялық қыспақтың кесірінен кері шегінуге мәжбүр болған. Сөйтсе де М.Әуезовтің Абайтануға қатысты жарияланған, жарияланбаған еңбектерін түгел қамтып қарастыру, саралау барысында М.Мырзахметұлы Абайдың Шығысқа қатысын танытуда ой байытар терең танымды нәтижеге жеткені тағы да талассыз шындық. Ендігі кезекте кейінгі ізденушілер Абай Шығысына қатысты ой айтар тұста М.Мырзахметұлы еңбегіне соқпай, ғалым ойларынан нәр алып, бағыт таппай тұра алмайды. Абайдың Шығысқа қатысты танымының мықты жүйесі мен өзіндік адамгершілік ілімінің мән-мазмұны М.Мырзахметұлы еңбегінде жасалғанын мойындауымыз керек. Әрі бұл еңбектің бұдан қырық жыл бұрын 1982 жылы жарияланғаны да ғалым жасаған ғылыми нәтиженің салмағын еселеп арттыра түседі. Күндердің күнінде талапты да талантты ізденуші шығып Абай Шығысының зерттелу тарихы мен өзіндік адамгершілік ілімін зор ыждахаттылықпен саралап таныр болса, М.Мырзахметұлының бұл саладағы жанкешті еңбегі тағы да айқындала түсіп, бағасы алдыңғыдан да биіктей бермек.
М.Мырзахметұлы – тиянақты да тыңғылықты ғалым, зерделі зерттеуші. Түрлі салада еңбек етіп өмір сүретін кәсіби қауым мүшелерінің бәрі бірдей үздік әрі бағалы бола бермейді. М.Мырзахметұлы – өз қауымындағы сапалы да сындарлы ғалымдардың бірегейі. Оның М.Әуезовке арнай айтқан мына ойы ғалым ағамыздың өзіне де қатысты деп білеміз: «Әрбір талантты қалам иесінің творчестволық өмірінде ғұмыр бойы құлай беріліп, ұзақ ізденістен туатын жан сыры ретінде жазылатын шығармалары болмақ. М.Әуезовтің де осындай көп жылғы ізденіп, зерттеуінен туған бас шығармасы – «Абай жолы» эпопеясы». Мұны ғалымның өзіне бағыттай айтар болсақ, М.Мырзахметұлының 40-50 жылдан бері үздіксіз әрі ұзақ жылдар барысында күретамыр ой-танымын үнемі тарата, тереңдете өсіріп айналысқан тақырыбы – Абайдың Шығысына қатысты мәселе мен Толық адам танымы.       Абай өмірі мен мұрасын терең де білгір тануда алдағы зор болашағын байқатып тұратын әуелгі ізденістерімен қоса оны кейін де өмір бойына үзбей ғылыми, шығармашылық қос салада жан-жақты қарастырған, кей жағдайда қазыналы да өзекті ойларын терең мәнді тезистеріне салып сақтап қалған ғұлама ғалым, кең тынысты қаламгер М.Әуезов өзі жүйелей сегіз топқа бөліп қараған Абайтану мәселелерінің ішіндегі оның Шығысқа қатысы – әртүрлі саяси, идеологиялық себептер мен кедергілерге ұшырап зерттелмей, кенже қалған саласы болатын. Әрі Абай өмірі мен мұрасын шынайы танып білуде бұл саланың қауырт қарастырылып кетуі соншалық қажет те еді. Бірақ «балапан түгілі бас қайғы» заманда бұл зәру міндет өкінішке қарай, орындалмай қалды. М.Әуезовтің 1934 жылы «Абай ақындығының айналасы» атты мақаласында айтылғандай, зор қажеттілігі ескеріле ыстық ықыласпен мән-мазмұны ашыла түсіп, сол замандағы биік деңгейінен төмендемей үдере зерттеле бергенінде, Абайдың Шығысқа қатысы бұл күнде талай қыр асып, ақынның өзіндік шынайы дүниетанымы терең ашылуымен қоса оны азық еткен халқымыздың рухани болмысы да бүгінде тым биіктеп кеткен болар еді. М.Әуезовтің 1934 жылы «Әдебиет майданы» журналында жарияланған мақаласындағы ойларының соншалық өзекті, мәнді болғаны автордың ол мақаласын орыс тіліне аударып та жарияламақ болған әрекетінен байқалады. М.Әуезов өзі жазғандай, Абайдың өзіне төркін, тамыр, тек болып, болмысына айналып кеткен қазақтың өз рухани байлығын қарастыруды саналы түрде қоя тұрып, ақынға рухани нәр берген өзге екі бастауды терең таныта, тарата баяндауға күш салған. Әрі ақылға сиымды, көңілге қонымды, дәлелді ой-деректерімен ақындағы шығыстық қайнардың басым екенін айтуға әркез бейім болып отырады, «тура биде туған жоқ» дегендей, ақиқатын айтуға тырысады. Ойы озық, адамдық, азаматтық жауапкершілігі жоғары М.Әуезов секілді дара тұлғалар тарапынан айтылатын әрбір сөздің мәні мен бағасы айрықша орнықты әрі салмақты болатыны белгілі. Осы орайда М.Әуезовтың мақала басында-ақ: «Эти данные исходят от литературы Востока и Запада» деп, әуелі шығысты атауы тегін болмаса керек. Әрі М.Әуезов қазақтың төл рухани байлығын да ақындағы тек, тін, өзіндік болмысты құраған өзекті сала ретінде үнемі атап отырады. Абайдың ең әуелі тек, төркіні жағынан анық, айқын қазақ ақыны екені М.Әуезовтің мына сөзінен көрініп тұр: «Конечно, из этого не вытекает, что у Абая нет своего, казахского облика. Берег есть берег, а русло остается руслом. Источники, берущие свое основное начало от великого русла и попутного русла, и составляют основной... облик поэта». Негізгі күретамыр арна мен жол-жөнекей қосылатын жанама көздердің бір болмайтыны белгілі. Сыр дариясына жолдан келіп құйылатын Арыс өзені Сырдың суын молайтқанымен, оның өзіндік «атақ-даңқ», өзіндік бар болмысын «бұза» алмайды. Абай да шығыстық, батыстық рухани көздерімен азықтанып жүріп, сырттан келетін бар тамақтың нәрін ғана пайдаланып, одан қан жасайтын тініміздегі бауыр секілді таза қазақ ақыны болып қала береді. Абайдағы таза ұлттық, өзіндік болмыстың мықтылығын М.Әуезов мына ойымен байқатады: «Ребенок, принадлежа двум матерям, хотя питается одновременно у обеих, его организм развивается... по своему». Абайдың шығысқа келуі мен оған қатысы медреседегі діни оқуынан басталып, әйтсе де оған қанағаттанбай Шығыс ақындарын өз бетінше қызыға оқуына жалғаса ауысатыны бар. Олардың тіл ерекшелігі мен өлең өлшеміне қатысты әсер, ықпалына бейімделіп өзі де өлең жаза бастайды. М.Әуезовтің өзі көп ұстанатын хронологиялық принцип тұрғысынан да тек пен төркін болуға лайық дүниетанымдық мәні бар бұл шығыстық жағалаудың Абай үшін батыстан гөрі бұрынырақ алған нәрі болғаны анық байқалып тұрады. Әрі балалық, жастық шағында қызықтай қарап аялдаған бұл жағалауы ақын үшін өзекті әрі өзіне етене жақын болмаса, оны кейінгі ақындық өсу жолында ойына да алмай, әжетіне де жаратпай ұмытып кетер еді. Бірақ Абай олай еткен жоқ. М.Әуезов жазғандай, «Это начало. В дальнейшем, хотя Абай и отошел от подражаний детской поры, но до конца своей жизни не терял связь с этим берегом. В поэтическом творчестве Абая восточное начало, проходя красной нитью, завершается его стихотворением «Алланың өзі де рас, сөзі де рас», написанным в 1902 г.». Осы екі аралықта Абай шығыс әлемінде көп таралған аңыз-әңгімелер желісін поэмалары арқылы өз қауымына жеткізуді көздеген мақсат, әрекетімен қоса кейінгі «Қор болды жаным», «Көзімнің қарасы» өлеңдері арқылы да шығыстағы қазыналы да қасиетті, иманды ілім сопылықпен табыса береді. Ал сопылық ілімді кезінде әл-Ғазалидің өте жоғары бағалағаны белгілі. Әрі Құранда жиі аталып, құрмет көрсетілетін тақуалардың да осы ілім жолындағы жандар екенін болжауға болады. Оның үстіне шығыс ойшылдары мен ақындарының ой-танымы сопылық іліммен молынан суарылған деуге келеді. Әрі сопылық ілімде шынайылық пен тереңдік, мәселенің мәні мен байыбына жете түсіп тапқан хақты тану жетістігі бар. М.Әуезов осы ілім Абай тарапынан терең танылып, оның болмысына дари бастағанын байқата айтатыны бар. Аталған өлеңдердегі махаббат сырын аша келіп, сопылық ілімді ойға оралтатын мынадай пікірін өрбіте айтады: «Любовь предначертана судьбой, она, омыв человеческую душу, очищает ее. Тело твое терпит муки, тяжкие испытания. Через это очищается твоя душа». М.Әуезов анық, ашық айтпаса да, оның осы ой желісінен сопылық ілімдегі Аллаға ғашықтық, оның адам болмысы мен жанын жетілдіріп пәктеудегі зор ықпалы, жетілу жолындағы тарихат белесі ойға оралып отырады. Абайдың махаббат тақырыбындағы «Желсіз түнде жарық ай», «Қызарып, сұрланып», «Айттым сәлем, қаламқас» өлеңдерінде батыстық жағалаудың әсерімен енген дәлдік пен шынайылық, яғни реализм анық байқалып тұрғанымен, шығыспен төркіндес қазақы кішілік пен ибалылық, шығыстық қымсыну мен қысылу да менмұндалап танылып тұрады.
Абай шығармашылығындағы шығыстық арнаның белгілері осылайша әуелі махаббат лирикалары арқылы көрініп, М.Әуезов жазғандай, келесі кезеңде діни мазмұндағы өлеңдермен сабақтасып жалғасады. М.Мырзахметұлының еңбегінде осы ой-танымдар жүйесі мен желісін таныта әрі таратыла баяндалып айтылған. Әдетте шынайы да терең таным тығырыққа тіреліп қиналғанда, терең толғанып ойланбасқа шара қалмағанда, ой-дүниені үлкен әрекетке салып өмірге келетіні бар. Жайшылықта, кеңшілікте арқаны кеңге салып аса ойлана қоймай, қамсыз, бос белбеу күйде жүретін адамзат баласы әсіресе өлім сәті таяғанда селт етіп оянғандай жедел есін жиып, тың да соны ойлар айта бастайды әрі жан-жүрегіндегі шынайы ақиқатын ашады. Міне осындай қиын жағдай, қайғылы күй, қазалы сәтте Абай тағы да М.Әуезов жазғандай, мұсылман адам, шығыстық тұлға. Абай өзі жазғандай, якини иман жолындағы адам. М.Әуезов ақынның бұл қырын қағидалы қалыпқа айналдырып арнайы атайды: «Все то, что получает с восточного берега, Абай воспринимает своим умом, критической пытливой мыслью, однако рационалистически, по-своему делая выводы». М.Әуезов ақынның шығыстық жағалаудан алған нәр-көздерін рет-ретімен атайды, олар – ислам діні, одан соң шығыс поэзиясы, кейін келе бұрынғы-соңғы мұсылман ілімінің оқымысты философтары айтқан сөздері болып жалғаса береді. Бұдан әрі М.Әуезов Абайдың дінге қатысы туралы баяндағанда, оның осы орайда жасайтын атақты екі тезисінің төбесі көрініп, нышан күйіндегі бастауы айқындалып қалады. Мәселен, М.Әуезовтің отызыншы жылдардағы мына ой түйінінен елуінші жылдардағы ақын дінін сыншыл ақылдың шартты діні және адамгершіліктің діні санаған атақты екі тезисі бой көрсетіп қалады: «...к основе религии ислама, которую сам воспринял, он подходит критически и пытается сочетать ее с моралистической и умозрительной философией». М.Әуезов бұған дейінгі ақын мұрасын танып, бағалаудағы тұрпайы социологиялық көзқарасқа қарсылық әрі алдағы ақын шығысына жасалатын шабуыл мен тосқауылдан оны қорғау мақсатында осылайша мықты түйінін жасап, көпке ұсынып қоятындай көрінеді. Абайдың Шығысқа қатысына үстіріт, жеңіл-желпі әрі қомсына қарауға болмайтынын қадай ескерткендей болады. Осы орайдағы ойын дамыта түсіп, үстемелете келіп былай деп жазатыны бар: «Это не мало. Это не верхнее покрывало или тонкая прослойка. Глубоко пустившие корни осознанные вещи». М.Әуезов Абайдың Шығысқа қатысы алдағы уақытта соққыға ұшырайтынын сәуегейлікпен сезгендей қауіптене, сөйте тұра өз танымын бекіте түсіп сөйлейді. Алдыңғы сөзінде шығыстық танымның Абай болмысына кеулей, тереңдей дарығанын айтса, мына сөзінде шығыстық жағалаудың ақын үшін алғашқы аялдама, оған өзгесінен бұрынырақ жеткен рухани азық болғанын байқатады: «В Абае знаки, привнесенные Востоком, превалируют основательнее, чем знаки, привнесенные Западом. Когда он приходит к Западу, за спиной его служит опорой, разумом воспринятое мусульманство, Восток». Абайдың шығысына қатысты М.Әуезов тарапынан ертеректе-ақ айтылған осындай білгір де бағдарламалық сипаты бар тапқыр әрі табысты ой өрістеп өсе келіп, өнім берер жолға жеткенде тұйықталып, дамымай тоқтап қалды. Араға отыз жылдай уақыт салып алпысыншы жылдары Абай шығысын қайта тірілтіп, жан бітіруге М.Мырзахметұлы бел шешіп, білек сыбанып дегендей кірісіп кетті. Ғалымның соңғы 40-50 жылдан бері толық адам, жәуәнмәртлік, имани гүл ұғымдарын ішіне қамтыған Абай дүниетанымын ізерлей, үзбей зерттеп келуі тегін емес. Ақындағы дәл осы өзіндік бағыт пен ұстаным, дүниетаным мәселесі оның шығыстық жағалауымен (қайнар бұлағымен) байланысты болғанын кезінде М.Әуезов аталған мақаласында жазып кеткен: «Все это не изменяет восточную сущность или казахские особенности (о которых здесь не говорилось), внутренний мир, убеждения, направления Абая». Бір ерекшелігі, М.Әуезов мақаласының алғашқы бөлімін түйіндей келе, Абайдың әдебиеттегі «телқара» болмысын терең әрі жан-жақты зерттеуді мақсат етпегенін ескертеді, тек сондай зерделі зерттеуге қажет болар шағын, ықшамдалған сызбаны ғана бермек болған ойын жеткізеді. Абайтанудағы М.Мырзахметұлы жасаған мол зерттеу нәтижесін М.Әуезов ұсынған осы ықшамдалған сызба-бағдарламаның көздеген мақсатына орай жүзеге асуы деп қабылдауға әбден болады. 
М.Мырзахметұлының зерттеуіндегі Абай шығысына қатысты күрделі ұғымның бірі – жәуанмәртлік жайы. Ғалым бұл ұғым жайындағы ой, тұжырымын қашанғы қалпымен М.Әуезовтің Абай туралы жазған монографиясының мазмұнынан туындатып барып, өз тарапынан тарата түсіп танытады. М.Әуезов өз зерттеуінде Абай шығармаларындағы діни наным мен адамгершілік ұғымының қатар келіп отыруына ерекше назар аударса, М.Мырзахметұлы өз кезегінде М.Әуезовтің бұл ерекшелігін дәл байқап, жәуанмәртлікке байланысты өзіндік ой өрбітуін дәл осы тұстан тарқатып таныта бастайды. М.Әуезовтің Абай дініне қатысты түйіндеген атақты екі тезисіне М.Мырзахметұлына дейінгі ғалымдар мән бере назар аударып жатпаған, Абай дүниетанымына қатысты көп мәселенің дәл осы екі тезис арқылы ашыларын алдыңғы ғалымдар болжамаған. Тіпті М.Әуезовтың өзі де жәуанмәртлік туралы оның атын атап, түсін түстеп дегендей, ол жөнінде арнайы мәселе көтермейді, сөйтсе де жәуанмәртлікті құрайтын үш қасиетті «...үнемі адамдық жақсы сипаттар жағын айрықша екшеп терумен болады. Ендеше, бұл сөздің де түп мазмұн-мақсаты адамды жақсы етіп шығаратын қасиет, сипаттарды жеткізе түсу» деуі арқылы жанама түрде танытып кететіні бар. Бұдан әрі М.Әуезов ақынның 38-қарасөзі туралы ойын түйіндей келе: «Осындай дінмен байланысты діншіл ойларды айтып келіп, Абай сөзінің негізін адамгершілікке тірейді... анық айқын діншілдік үгіт сияқтанып басталған сөз ақынның өз ұғымындағы үлкен моральдық философияның тәрбиелік талаптарына келіп қосылады» деп жазады. Ал М.Мырзахметұлы ұстаз тұтқан ғалымның осы ойлары негізінде өз тарапынан тың тұжырым жасайды. М.Әуезов 38-қарасөзді талдау барысында Абай дініне байланысты түйінді тезисін тікелей ауызға алмаса да, М.Мырзахметұлы 38-қарасөзді талдау барысындағы М.Әуезовтің жоғарыдағы ойларын негізге ала отырып, өзі ғылыми айналымға енгізген жәуанмәртлік ұғымын М.Әуезовтің «Абай діні – адамгершіліктің діні» атты тезисінің аясында қарастырады. Бұл – М.Мырзахметұлының М.Әуезов ойлары негізінде әрі Абай ойларының иіріміне өз тарапынан бойлай түсу барысында өзі тапқан тың тұжырымы. Әйтпесе М.Әуезов Абай дінінің – сыншыл ақылдың емес, таза адамгершіліктің діні екені туралы тезисін ақынның ұлы Әбдрахман науқасы мен қазасына байланысты өлеңдерін талдау барысында түйіндейді. Ал «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңін талдау тұсында ақын дінін әрі ақылдың, әрі адамгершіліктің діні деп айқындайтыны бар. Сірә мұны М.Әуезов Абайдың мұсылмандық иманды ақылмен ойлап ізгілендіре түскенін, әсіресе адамгершілік жолы ретінде ұсынған үш сүюін ескере отырып айтса керек. Бұл өлеңінде Абай бұған дейінгі «Лай суға май бітпес қой өткенге», «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес» өлеңдеріндегідей діни қағидаға тым еркін кетіп сынай қарамайды. Тек «руза, намаз, зекет, хаж – талассыз» дей отырып, иман шартын нақтылап, әрі ізгілендіре түскен. Оның үстіне Абай ұсынған «Алланы, бәрін де бауырым деп адамзатты және хақ жолы осы деп әділетті сүюге» мұсылмандық иманның жеті шарты табиғи түрде түгел сиып тұр емес пе?.. М.Әуезовтің Абай дініне қатысты нәзік жайларға соншалық байқампаздықпен қарағанына қайран қалмау мүмкін емес. Ғалым М.Мырзахметұлы да рухани ұстазының ізімен ұстазы ойын желісін үзбей жүйелі түрде жалғастырып кетеді, яғни 38-сөздің мазмұнынан туатын үш сипатты әуелі Абайша жәуанмәртлік деп атап алады да, оны М.Әуезовтің «Абай діні – адамгершіліктің діні» тезисінің аясында танып, этикалық, адамгершілік категориясы ретінде арнайы қарастырады: «М.Әуезовтің «ерекше екшеп терумен болды» деп жеке дара бөле көрсетіп отырғандары негізінен Абай айрықша назар аударған үш сипатқа (ғақыл, ғаделет, рахым), яғни Абайда жәуанмәртлік деп сілтеме жасап, артынан мол түрде тарататын гуманистік ұғымға көп мән бере қараған». М.Мырзахметұлы ғылыми айналымға енгізген жәуанмәртлік ғалым анықтауымен айтар болсақ, «...мағынасы алыс беймәлім, төркінін іздесең, сан қилы көне рухани соқпақтарға бастайтын көптеген күрделі ұғымдар» қатарына жатады. Ғалым жәуанмәртлік сөзінің мағынасы Л.З.Будаговтың сөздігінде (1868) көрсетілгендей, парсы тіліндегі «жомарт, мырза, шапағатты жас жігіт» дегеннен гөрі XIII ғасыр ескерткіші «Мұхаддимат ал-Адаб» сөздігінде берілген «jaванмардлық» тұлғасындағы «қайырымдылық, ізгілік» ұғымына жақын дегенді жазады. Бұдан әрі ғалым ақиқатқа сай қисынды ойларын ұсынады. Шынында да ғалым жазғандай, мұсылман зиялылары грек ғылымымен, философиясымен тікелей таныса бастаған заманында гректердегі адамгершіліктің тікелей баламасы ретінде қолданылған қайырымдылықты түркілердің осы ұғымды беретін өз тіліндегі жәуанмәртлікпен атауы әбден мүмкін. Аристотельдің «Этикасында», әл-Фарабидің трактаттарында адамгершілік – қайырымдылық түрінде танылып, оның өзі ақыл деңгейіндегі зейінділік, естілік, білімділік, ақылдылық, даналық қасиеттері мен жан деңгейіндегі әділет, рақым, мейірім, ар, ұят, ынсап қасиеттері түрінде екі топқа жіктелетіні, алғашқыларының интеллектуалдық қайырымдылықтар, екіншілерінің этикалық қайырымдылықтар деп аталатыны жазылған. Тіпті Аристотельдің қайырымдылықтар осы екі топ ауқымында біршама көп болып, сол себепті олардың ішіндегі айрықша үшеуін ерекше бөліп алып «калогагатия» деп атайтыны бар. Абайда да жәуанмәртлікті құрайтын үш қасиет – он сипаттың ішінен екшеліп, іріктеліп алынған ерекше, айрықша өзектілері. Аристотель адам ақылы айналысар ең өзекті мәселе, нақты нысан ретінде мәнді атайды. Ал ұлы ұғым ақиқаттың өзі – мәнді тану болып табылады. Аристотельше ұғынар болсақ, адам - қоғамдық жануар. Абай да толық адамды құрайтын үш қасиет ретінде ақыл, жүрек, қайратты атағанымен, осы үшеуінен тұратын адамзат баласының қайткенде және қалай адам бола түсетінін толғанумен болады. Осы орайда «Жүректе қайрат болмаса» өлеңінің айтары мол:
Аспаса ақыл қайраттан,
Тереңге бармас, үстірттер...
Малда да бар жан мен тән,
Ақыл, сезім болмаса.
Тіршіліктің несі сән,
Тереңге бет қоймаса?
Өлеңде айтылғандай, сүлдерін сүйретіп тәнімен ғана жанды болып тірі жүру – әлі адам болу емес екен. Яғни қайрат, тән, дене адам болып тірі жүру үшін аса қажет болмыс болғанымен, осылармен ғана адам болып жетілу жеткілісіз, мүмкін емес. Жәуанмәртлік адам болудың биігіне өрлеу жолындағы толық адам мен үш сүю ілімдері арасындағы аралық өткел секілді. Толық адам ақыл, жүрек, қайрат үшеуінің бірлігі арқылы болса, жәуанмәртлік қайратсыз тек ақыл мен жүректің бірлігінен туады, яғни ақыл және жүректен шығар әділет пен рақым қасиеттері арқылы қалыптасады. Ал имани гүл – үш сүю – адам болудың шыңы, яғни ақыл мен қайратты құрал етіп, жүрек жолымен жүру, яғни жүректен шығар махаббатпен Алланы, адамзатты және әділетті сүю. Толық адам – ақыл, жүрек, қайратты бірдей ұстап, қайратынан ақылын үстем етіп, ал ақылын жүрегіндегі әділет, рақым, махаббатына бағындырған адам. Сөйтіп Абайша, адамзатты толық адам дәрежесіне жеткізетін – жәуанмәртлік пен үш сүю. Үш сүюді адамгершілік қалып пен қасиеттің шыңы десек те, жәуанмәртліктің қадір-қасиеті осы үш сүюден титтей кем емес. Себебі жәуанмәртлікті құрайтын ақыл, әділет, рақым қасиеттерін діліне дарытқан адам имани гүлдегі Алла, адамзат және әділетті сүймей тұра алмайды.
Жәуанмәртлікті М.Мырзахметұлы монғол сөздігі мен М.Ш.Шералиевтің дәлелдеуі негізінде әуелі қайырымдылық, сонан соң оны түркі тектес сөз бен ұғым деп біледі. Әрі жәуанмәртліктің қазақ ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті және қарапайым ой санада да қайырымдылық, ізгілік ұғымдарымен сабақтас келуін ғалым өз тұжырым, түйініне дәлел, негіз етеді. Ең бастысы, жәуанмәртліктің - қайырымдылық, ізгілік ұғымдарымен сәйкес келуі. Осы негіздегі жәуанмәртлікті адамгершілік ілімімен байланысты қарау қисынға келеді. Қайырымдылық ұғымы өзін емес, өзгені ойлау ниет, әрекетімен айқындалады. Қайырымдылықты Абайша ұғар болсақ, «Рақымдылық, мейірбандылық, уа әрбір түрлі адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағандай ойды оларға да болса игі еді демек... Жұмсақ төсекте, жылы үйде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып жүрген киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жәйі қандай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашып, төсегінде дөңбекшітетұғын» қасиет. Адамзат осындай қасиеттерімен ғана шынайы әрі нағыз адам бола алады. Бәрінің бастауы – Түп ие, әуелгі қайырымдылық иесі – Алланың екі ұлы қасиетінің бірі – жарату болса, екіншісі – жарылқау, екеуі де өзгенің, пенделерінің, жаратқандарының қамын жеуден туған құдайлық қайырымдылықтар. 
Жалпы қайырымдылық атаулыны түгел қамтуға лайық, ал Абай қарасөзінде үш асыл сипатты танытатын жәуанмәртлік ұғымының адамгершілікке сай астарын М.Мырзахметұлы былайша тұжырымдайды: «М.Әуезов жәуанмәртлік ұғымы қамтитын үш асыл сипаттарға сүйене отырып, Абай діні адамгершілік негізіне арқа тіреп, гуманистік астар алғанын көрсетеді». Ғалым Абайдың 38-қарасөзін жазудағы түпкі мақсатын дәл байқаған. Ол – жәуанмәртлік шеңбері мен аясындағы үш асыл сипатты айқындау әрі оларды насихаттай түсу. Ал осы жолда ақынның діни мазмұнмен қарпысуын, байланысуын М.Әуезов ізімен ғалым М.Мырзахметұлы жазғандай, шартты түрдегі әрекет деп білу керек. Оның үстіне дін мен адамгершілік жағынан жетілудің мән-мазмұны ортақ. Абай адамгершілікті – Құдай жолы деп біледі.
Жәуанмәртліктің өз атымен аталып қолданылуы 38-қарасөзде ұшырасса да, М.Мырзахметұлы жазғандай, адамгершілік негізі ретінде ұғынылатын жәуанмәртлік шеңберіндегі үш сипат жайлы пікірлер ақын өлеңдерінің өн бойында біршама нақтылы қамтыла жырланады. Бұл тұжырымның ақын мұратын танып-білуде көп көмегі бар. Шынында Абай ақыл, әділет, рақым қасиеттерін өлеңдерінде айрықша мән беріп әр қырынан әрі ықыластана отырып жырлаған. Біздер көңілімізден шығып, ақылымызға қона кеткен қисынды да тапқыр тұжырымды тез-ақ қабылдап алсақ та, оның өз ойымыздан туған дүние емесін де ұмытпағанымыз жөн. Жәуанмәртлік сөзі мен ұғымын тасадан тартып, мән-мазмұны, төркін-тегі тұрғысынан таныта келіп ғылыми айналымға енгізу, оның 38-қарасөзде ғана нақты түйінделіп, тиянақталып берілгенімен қоса, ақынның өмірлік ұстамы болып өлеңдерінде жүйелі түрде жырланғанын тұжырымдап таныту – М.Мырзахметұлының төл ғылыми жаңалығы.
Халықта «Құласаң нардан құла» деген ақылды сөз бар. Ал Абайтанудағы мықты маман, білгір ғалым, нарымыз - М.Әуезов екені күмәнсіз. Ойлап қарасақ, Абай өмірі мен мұрасына қатысты М.Әуезов айтпаған, қамтымаған, ең болмағанда басын бастап төбесін көрсетіп кетпеген мәселесі кемде кем, жоққа жуық. «Мақсұт – алыс, өмір – шақ» деп Абай айтқандай, М.Әуезов көкірегіндегі неше түрлі қазына ойларды өресі жеткенімен, өмірі жетіп тауыса айта алмаған болар, одан қалса кезең идеологиясы мен саясаты көп кедергі, қиянат жасағанын да білеміз. Сөйтсе де тәубә дейміз, М.Әуезовтің негізін қалап қалыптастырған абайтануы М.Мырзахметұлының ізденісі арқылы жалғасын тауып толыса түсті дейміз. М.Әуезовтің 38-қарасөзді талдау барысындағы айтқан түйінді ойлары мынадай: «Абай өзінің дінін түп наным жағынан да, моральдық қасиеттер турасынан да және адамгершілік тәрбие мақсатымен де анықтап, таныта түспек болады». Қарасөз мазмұнымен біршама байыпты танысқан кісі М.Әуезовтің бұл бағасына мазмұнды, ауқымды, ақылды, дәлдігі себепті риза болады. М.Әуезовтің осы бір білгір тұжырымы 38-сөзді талдап, тануда бағыт-бағдар етуге ғажап жарап тұр. Көлемі ауқымды Абай Құнанбаев монографиясында мұндай мәнді де маңызды, ақылды байламдар қаншама. Тек М.Мырзахметұлы тарата танытып, тереңдей зерттеу жасаған М.Әуезовтің екі тезисін еске алсақ та жеткілікті болар. Олар: Абай діні – сыншыл ақылдың шартты діні және Абай діні – адамгершіліктің діні. М.Мырзахметұлы Абай дүниетанымына қатысты жан сыры, хауас, адам болу шарттары, жәуанмәртлік, үш сүю деген терең мәнді зерттеулерін осы екі тезисті таратып тану арқылы жасаған. Біз солардың біреуі – жәуанмәртлік туралы ғана ой өрбіту жолындамыз. 
М.Әуезов 38-ші сөз мазмұнына қатысты ойын былайша жалғайды: «...бұл сөзде де Абай өзін мұсылман етіп көрсетеді. Ол ислам дінінің құдайына иланады. Енді соның көп сипаттарын өз оқушысына баяндап береді. Сол баяндауында үнемі адамдық жақсы сипаттар жағын айрықша екшеп терумен болады. Ендеше, бұл сөздің де түп мазмұн-мақсаты адамды жақсы етіп шығаратын қасиет, сипаттарды жеткізе түсу. Моральдық философияның, педагогикалық мұраттардың негізін діндегі негіздермен қабыстырып бермекші». М.Мырзахметұлы осы айтылған ойлар негізінде өз тұжырым, танымын тереңдете, дамыта түседі: 38-қарасөздің мазмұны ішінен тауып, одан әрі тарата зерттейтін жәуанмәртлік туралы ой-толғаныстар - 38-сөздің мазмұнын танытумен бірге әсіресе ақындағы адамгершілік ілімді ғылыми айналымға ендіру жолындағы өзі қосқан зор үлесі. Ғалымның өзекті жаңалығы – 38-сөздегі жәуанмәртлік сөзіне назар аударып зейін қоюы әрі осы ұғымның астарында мән-мазмұн, терең төркін барын болжай алуында. Бұдан әрі ғалым жәуанмәртлік ұғымының кездейсоқ дүние емес, дәстүрлі, төркінді таным екенін тануға бет алады. Абай айтқан үш сипаттың сол күйінде ғалым келтірген ақын өлеңінде ұшырасуы қуанарлық жағдай. Жәуанмәртлікті құрайтын үш сипаттың қалыпты бірлігі кездейсоқ құбылыс емес екенін біле түсеміз. Әйтсе де ғалым Мәһди ибн-Меркіш Майлыкентидің өлеңінде жәуанмәртлік сөзі айтылмайтынын, ондағы үш сипаттың Абайдағыдай кәсіби емес, хақтың мүлкі ретінде берілетінін атап өтеді. Ғалым Абайды жақсы білетін Кәкітай Ысқақұлының сөзіне сүйеніп, жәуанмәртлік туралы мәлімет ақын оқыған арабша, парсыша, түрікше кітаптардың ішінен алынған болар деп болжайды. М.Мырзахметұлы жәуанмәртлік туралы ой дерегін тауып, оны Абай оқыды-ау деген кітаптар қатарында Ж.Баласағұнның «Құтадғу білігі» мен «Қабуснәмені» атайды. Ғалымның «Құтты білік» дастанына қатысты мына байламында зор білгірлік бар: «...ерсигті (жәуанмәртлікті) мадақтауы Қараханидтер тұсындағы халық санасынан терең орын алған этикалық танымның деректі көздерінен алынған сияқты». Шынында да көркем шығармада өмірде орын алған шындықтың бейнеленетіні белгілі. Дастан авторы Ж.Баласағұн көптің қамын жеп жеке адам мен қоғам, мемлекеттің қадір-қасиеті, абыройын асыру жолындағы төркінді таным - жәуанмәртлікті шығармасының өн бойында жүйелі жырлаған. Адам ардақты, абзал, ал қоғам қуатты да құтты болуы үшін дастанда жырланған әділет, ақыл, қанағат – үш қасиеттің мән-маңызы зор. Біздіңше, дастанда екі түрлі мақсат көзделген, біріншісі – жеке адамдарды адамгершілік жағынан жетілдіріп кемел ету, екіншісі – қоғам мен мемлекетті қуатты да құтты, қайырымды ету. Бұл Аристотель бастаған ойшылдар жасаған ғылымдар жүйесіндегі практикалық философияның мақсат-міндетімен қабысады. Ал практикалық философия жеке адамның кісілігін жетілдіруді көздейтін этика мен мемлекетті қайырымды қылу жолын қарастыратын саясат ғылымдарын қамтиды. Ж.Баласағұн – осы практикалық философияның міндетін көркем шығармасы арқылы жүзеге асырған ойшыл ақын. Ортақ, абсолютті ақиқаттар әр аймақ, әр елде жағдайына қарай орнығып, орын алып отырған. Ж.Баласағұнның дастаны арқылы жырланған жәуанмәртлік танымы – ортақ ақиқаттың түркі жұртында орнығып өмір сүруінің көрінісі. Ортақ ақиқаттардың көп өзгеріссіз қайталанып отыруын Аристотель, әл-Фараби еңбектерінен байқауға болады. Кейінгі буындағы данышпан өзіне дейінгі талассыз ақиқатты «заманым, кезеңім, туған топырағым бөлек қой» деп өз тарапынан өзгерте алмайды, қайта ортақ ақиқаттың жөнін, жайын біліп қабылдауы, өз тарапынан насихаттауы – жетістік, білгірлік. Жерлес, қандас, рухтас әл-Фараби, Ж.Баласағұн, А.Ясауи, А.Иүгінеки, Абай, Шәкәрім бабаларымыз – адамзаттың әмбеге ортақ асыл ақиқатын айтып өткен данышпандар. 
М.Мырзахметұлы өз байлам, тұжырымдарын нақты дерек, бұлтартпас дәлелдермен түйіндейтін ғалымдардың қатарына жатады. Ғалым 38-сөздегі үш сипат пен оның атауы түріндегі жәуанмәртлік туралы ұғымның төркініне үңіле түсіп, оның «Қабуснамемен» байланысына назар аударады. Абайдағы жәуанмәртліктің үш сипаттан тұратын ерекшелігін «Қабуснамедегі» дерекпен бекітіп қояды. Екі шығарма арасындағы желілес сабақтастықты айқындайды, Абайдағы соны көзқарасты да атап өтеді. Ғалым пікірінше, Абайдың ерекшелігі – тәңірлік құбылыстан гөрі реалды өмірден туындайтын кәсіби қасиеттерге шешуші мән беруінде. Ал ғалымның өз ойын өрбіту, бекіту барысында мысалға алған Мәди ақын мен «Қабуснаме» шығармаларындағы асыл сипаттар хақтың мүлкі ретінде алынған. Жәуанмәртлікке қатысты асыл қасиеттерді әлеуметтік топ өкілдеріне бөліп, оларды бағалауда да Абай танымы өзгелерден озық көрінеді. Ғалым одан әрі аталған үш асыл қасиетті иеленіп, бұл дүние қамымен болатын хакімдер мен ғалымдар, олардың ерекшеліктері, Абайдың ғылымдарды жіктеуге қатысы туралы ой өрбітеді. Абай қарасөзіндегі хакім болмысы туралы көзқарасқа айрықша назар аударып, хакім мен ақын армандаған толық адам арасында сабақтастық барына көз жеткізе түседі. Ғалым Абай қарасөзі мен «Қабуснамеде» үш асыл қасиетті дәріптеумен бірге оларға қарсы беттегі үш кеселді мінді әшкерелеу де ұшырайтынына назар аударған. Абай үш жағымсыз, зиянды нәрселер ретінде надандық, еріншектік, залымдықты атаса, «Қабуснамеде» «көзіңді жаман назардан, қолыңды жаман істен, тіліңді жаман сөзден тый» делінеді. Ғалым кеселді қасиеттерді дәл, нақты, өмірге жанасымды түрде айтуында да Абайдың ойшылдық елгезектігі басым болғанын атап өтеді. 
Сөйтіп 38-қарасөздің түпкі мақсаты - жәуанмәртлікті танытып, насихаттау болған дей аламыз. Ал жәуанмәртлік - адамгершілік ілімі аясындағы жол екені байқалады. Біріншіден, жәуанмәртлік ақынның «белгілі жәуанмәртлік» деуіне қарағанда тамырлы, дәстүрлі ілім екені байқалады. Екіншіден, жәуанмәртліктің үш сипаттан құралатыны көрінеді. Жаратылыстағы түп негізді, алғашқы материяны іздеу барысында грек ойшылдары оны ауа, от, топырақ, су деген төрт нәрсемен шектеп тапқан еді. Олардың да негізіне қарай бет алғанда молекула, одан атомға жеткенде, осы атомның формасы үш бұрышты екен. Адам болмысы да ақыл, тән, жан атты үш нәрседен тұрады. Өмір мен тіршілік бар болып орын алатын кеңістік те ең берісі үш нүктенің қосындысынан пайда болады. Ал екі нүктенің түйісуі кеңістікті жасай алмайды, сызықты ғана түзеді. Асыл қасиеттерді үш санымен шектеудің осындай танымдарға да қатысы, байланысы болар. Үшіншіден, әділет, ақыл, рақымнан құралатын жәуанмәртлік әрбір адамның ұстанар жетілу, кемелдену жолы секілді. Оны ақынның: «...оған рауаж (пайдаға асыру) беріп гүлдендірмек, бәлки адам өз халінше кәмәлатқа жеткізбек жеһәтінде болмақ. Бұлар – өз ижтиһадің бірлән, ниет халис (шын ниет) бірлән іздесең ғана берілетін нәрселер, болмаса жоқ» деген ойынан байқауға болады. Төртіншіден, адамзаттың әр түрлі топ, қауымы осы үш қасиетті өз халінше иелену жолында болмақ керек. Абайдың айтуында, үш қасиетті иеленушілердің алды – пайғамбарлар. Ал пайғамбарлар – адамзатты хақ жолына бастаушы асыл, кемел жандар. 
М.Мырзахметұлының Абайтанумен айналысқан ұзақ жылдар барысында тапқан табысының ең елеулісі осы жәуанмәртлік танымы деп білеміз. Адамзат үшін ақыл, әділет, рақым жолында жүре жетіліп, жәуанмәртлікті болудан асқан арман да, мақсат та жоқ. 
* * *
Абай мән беріп, арнайы сілтеме жасап айрықша насихаттаған жәуанмәртлік – төркін-тамыры терең іргелі ілім. Осы орайда жәуанмәртлік жайын сөз еткен ғалымдар еңбегіне назар аудармақпыз. А.М.Шойтов жәуанмәртлік туралы ойын парсы дастаны негізінде сабақтайды. «Самак-е Айяр» деп аталатын бұл дастан Садак-е ибн Абулқасым Ширази тарапынан ХІІ-ХІІІ ғасырларда айтылған екен. Ғалымның айтуынша, дастанның анық авторы әрі нақты қашан жазылғаны мәлім емес. Иран зерттеушісінің пікіріне сүйене отырып, ол дастанды ондағы түрік текті есім, атаулардың көптігіне байланысты сельжуктер билігі тұсында жазылған болар деп шамалайды. Дастанның басты кейіпкері – қайсар, батыр сарбаздар көсемі Самак Айяр. Айяр әлеуметтік топ ретінде аталады, ол туралы мәліметті сопылық тақырыбындағы еңбектерден ұшыратуға болады. Айярлардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігі көбіне Систан, Хорасан, Мауеранахр аймағында көрініс тапқанын байқаймыз. Дастанда «айяр» және «жәуанмәртлік» атаулары бір-біріне жақын, туыс ұғымдар ретінде аталады. Жәуанмәртліктің мән-мазмұны ауқымды әрі елеулі екені байқалады, ол абзал, текті, қайырымды, ізгілікті адам дегенге келеді. Ал «айяр» жәуанмәртті болуды көздейтіндей көрінеді. Айяр айқын мақсат-мұраты бар қайсар батырлар тобына қатыстылықты танытса, жәуанмәртлік сол айярлардың қасиеті мен мәртебесін анықтайтын секілді. А.М.Шойтов жәуанмәртлік туралы ой өрбітуде «Кабуснаме» шығармасына иек артатыны бар. Адам болмысын анықтайтын асыл, ізгі қасиеттер біршама көп. Сөйтсе де олар жәуанмәртлік құрамындағы үш қасиеттен тарап я сол үш қасиетте табысып жатады. Ж.Баласағұн, Абай, Шәкәрімдер тапқыр тауып тұжырымдаған жәуанмәртлік, ұждан ілімдеріндегі үш қасиет - әрі адамгершілік қалып пен болмыс, әрі осы адамгершілік қалып-қасиеттің негізі мен өзегі, іргетасы. Адамгершіліктің өзі мен оның өзегін Абай ақыл, әділет, рақым қасиеттерімен танытса, Шәкәрім әділет, мейірім, ынсап қайырымдылықтарымен анықтаған. Аристотель жазғандай, адамзат танымы айналысар түпкі тақырып, асыл ақиқат – мән десек, жәуанмәртлік құрамындағы үш қасиет – адамгершіліктің өзегі мен мәні. А.М.Шойтов сілтеме ретінде келтірген «Кабуснамеде» былай делінген: «Если присмотришься, то все это восходит к трем вещам, которые я помянул, как передают в рассказе».А.М.Шойтов «айярлар» мен «жәуанмәрттер» туралы ойын өрбітуде Абд ар-Рахман Солламидың (942-1021) сопылық орден туралы трактатын да пайдаланған. Трактат аты – «Ресале-йе маламатияи». Маламатия сопылық орденінің ұстанымы «Маламате нафс» сөзінен танылады. Мұның мәнісі өзгені емес, өзіңді кінәла, сына, меңгер дегенді білдіреді. Осы орайда сөзі мен діліне соншалық сын көзбен қараған Ж.Баласағұн, А.Ясауи, Абай ойлары ойға оралады. Мысалы, Абай «Ойға түстім, толғандым» өлеңінде осы маламатия жолындағыларды еске түсіреді:
Ойға түстім, толғандым,
Өз мінімді қолға алдым,
Мінезіме көз салдым,
Тексеруге ойландым.
Өзіме-өзім жақпадым,
Енді қайда сыя алдым.
...Бойдағы мінді санасам,
Тау тасынан аз емес.
Жүрегімді байқасам,
Инедейін таза емес.
...Осынша ақымақ болғаным
Көрінгенге қызықтым.
Ғаділетті жүректің 
Әділетін бұзыппын.
Ақыл менен білімнен
Әбден үміт үзіппін.
...Мақтанбасқа мақтанып, 
Деп жүріппін «пысықпын».
А.М.Шойтов сүйенген Соллами трактатына қарағанда, маламатилер Алла жолындағы өз тазалығы мен шынайлығына тамсанып жүретін тақуа, сопылардан да ізгі, қайырымды жандар екен. Соллами трактатының «Ғылымдар мен халдер» атты бөлімінде адамдарды ғылымға қатысына қарай үшке бөледі: 
1) богословы – люди, которые изучают религиозные догматы, но относятся к этому формально;
2) суфии – люди, познающие истину, не имеющие склонности к мирской жизни, живущие для бога, во имя бога и стремящиеся к нему;
3) маламати – люди, внутреннюю жизнь которых бог украсил своей благодатью».
Сөйтіп А.М.Шойтов жазғандай, Соллами маломатилерді сопылардан бөліп алып, олардың сопылардан да артықша абзал, қайырымды, ізгі екенін атап өтеді. Жәуанмәртлік осы маламатия тобындағылармен тығыз байланысты екені байқалады: «Именно с маламати Афифи связывает развитие «джаванмарди», т.е. благородства и его носителей – джаванмардов». Жәуанмәртлік өз қасиеті мен болмысын сақтаудың көрінісі ретінде исламға дейін де болған. Яғни жәуанмәртлік – тамыры тереңде жатқан ілім. Жәуанмәрттің анықтамасы ретінде А.М.Шойтов Соллами трактатындағы тұжырымды ұсынады: «Одного человека спросили, кто достоин звания «джаванмард»? Он ответил: «Тот, кто одновременно обладает такими качествами: скромностью Адама, добрым нравом Нуха, верностью Ибрагима, правдивостью Исмаила, искренностью Мусы, терпением Айюба, состраданием Дауда, щедростью Мухаммеда, да благословит его господь, сочувствием Абу Бекра, блогородным рвением Омара, стыдливостью Османа, ученостью Али. При этом он еще порицает самого себя: не гордится тем, что имеет; никогда не вспоминает, кто он есть; не думает, что он заслуживает похвалы, везде и всюду выставляет на вид из своих качеств лишь пороки и недостатки, а из качеств собратьев – все превосходное и совершенное». Мұны кісілер қауымының абзалы, асылы деуге лайық адамның бейнесі деп қабылдауға болады. 
Сопылық ілімді өз алдына бөлек, дербес таным ретінде ұғынып, жәуанмәртлікті онымен жақын, туыс ұғым көрсек те, жәуанмәртлік А.М.Шойтов пікірінше, сопылық іліммен бір таным емес. Оның ойынша, жәуанмәртлік – дербес ілім. Сөйтсе де сопылық пен жәуанмәртлік арасында тығыз байланыс пен сабақтастық бар. Мән табу, өзекке ұмтылу бағытында діннен сопылық, сопылықтан жәуанмәртлік сараланып, сұрыпталып шығатындай: «все известные джаванмарды, вошедшие в историю, были суфиями или склонны к суфизму, а виднейшие суфии сначала были джаванмардами». 
«Самак-е Айяр» дастанындағы Самак - айярлар басшысы болса, Самактың ұстазы Шакал Пильзур - қаладағы жәуанмәрттер көсемі. Осы Пильзурдың айтуынша, айярлар ұстанатын тектіліктің, қайырымдылықтың 72 ережесі бар екен. Солардың бірі – мұқтаж адамға қайырым, жақсылық, жәрдем жасаудан аянбау. Қайырымдылықтың бұл түрі қазақ әдебиетіндегі Қорқыттан бастап Ж.Баласағұн, А.Ясауи, А.Йүгінеки, Абай, Шәкәрімдердің бәрінде де жүйелі жырланып дәріптелген. Парсы дастанында дәріптелетін өзге қайырымдылықтардың бәрі де кісіні абзал, абыройлы, кемел етуге бағытталған. Адамға қатысты қасиеттілік пен асыл тектілік, бекзаттық қашан да жәуанмәрттілікпен таразыланып, өлшеніп отырады: «Ты тоже терпи. Нельзя, чтобы ты, нарушив обычай, прикоснулся к Дельарам. Это будет нехорошо и противно (правилам) джаванмарда».А.М.Шойтов «футувват» ілімін араб, ал «джаванмартты» иран өмірі, руханиятымен байланыстырады. Төркіні ирандық (А.М.Шойтов пікірінше) жәуанмәртті ғалым маламати секілді сопылық ағымның ықпалы негізінде қалыптасқан ілім санайды. Жәуанмәртлік – адамгершілік пен оның негізі - қайырымдылық жөніндегі ілім. Жәуанмәртлік туралы мәлімет тәжік зерттеушісі К.Восиев диссертациясында да қамтылған. Оның кандидаттық диссертациясы «Художественное отражение джавонмарди в персидско-таджикской поэзии X-XII вв.» (Душанбе, 1978) деп аталады. Ғалым жәуанмәрт ағымы мен оның классикалақ әдебиеттегі көрінісін зерттеуді әдебиеттанудағы өзекті мәселе деп біледі. Оның ойынша, жәуанмәрт - әлеуметтік-саяси ағым, оның төркіні таптық қоғам бастауына тартып кетеді. Әрі бұл ағымда бұ дүниенің игілік екені мойындалып, ал адамзат жаратылыстың шыңы мен асылы саналған. Жәуанмәртлік ілімі – таным мен сананың айрықша бір түрі мен саласы – ғылым мен өнердің бастауы мен өзегі болған. Автор жәуанмәртлікті тәжік әдебиеті ауқымында қарастырып отырса да, оның адамзаттық, әсіресе түркілерге де қатысты мән-маңызы бар ілім екені байқалып тұрады. Мұндай ақиқат, адамзатқа ортақ ілімді белгілі бір ұлт, халық шеңберінде ғана шектеп қою жөн емес. Адамзаттың бастауы мен болмысы, ақылы мен қабілеті, жаратылуы мен жетілуі бірдей болған соң, оларға қатысты таным түйіндері де әркез тоғысып, табысып отырады. Адамгершіліктің негізі мен өзегі ретіндегі жәуанмәртлік жайлы автор тұжырымын біз кең мағынада ұғынамыз: «Оно нашло широкое и многоплановое отражение в поэзии X-XII веков. Выдающиеся поэты той эпохи испытали заметное воздействие его гуманистических принципов. В лучших произведениях того времени выявляется социально-нравственная сущность джавонмарди. Социально-этические идеи духовного совершенства таких выдающихся представителей классической литературы как Рудаки, Фирдоуси, Низами, Аттар и др. сложились под влиянием принципов джавонмарди». Жәуанмәртліктің түркілік ақын Ж.Баласағұн дастанында да жоспарлы әрі жүйелі жырланғанын білеміз.
К.Восиев жәуанмәртлікті танып-білуде екі түрлі бағыттың орын алып отырғанын атап өтеді. Оның алғашқысы – жәуанмәртлікті діни-сопылық таным тұрғысынан бағалау болса, екіншісі жәуанмәртлікті қала қолөнершілерінің өмір салты мен рухани әлемінің жемісі санайды. Автордың өзі осы екінші топ жағында екенін атап өтеді. К.Восиев жәуанмәртліктің пайда болып, өркен жайған мекені ретінде Мауеренахр мен Хорасан өлкесін атап, бұл ілімнің төркінін жыл санауымызға дейінгі III-IV ғасырға дейін алып барады. Әрі жәуанмәртлік қашан да адамгершілік, қайырымдылық, ізгілік, жақсылық ұғымдарымен танылады. Жәуанмәртлік қиянат, зорлық, жауыздыққа қарсылық түрінде, қайырымдылықтың көрінісі күйінде көрінеді. К.Восиев жәуанмәртліктің бағдарламасы мен ережелерінің ресми түрде жазбаша дайындалуын XI-XII ғасыр іші деп біледі. Автор жәуанмәртліктің мәні мен тарихы жөнінде мәлімет беретін дереккөздерді екі топқа бөліп қарастырады. Алғашқылары – «Таърихи Систон» (История Систана), Гардизидің «Зайн-ул-ахбор» (Краса сообщений), «Таърихи Байхаки» (Байхакиева история) және Низамулмульктің «Сиясат-наме» (Книга о политике), Кейкаустың «Кабуснаме» (Книга наставлений) атты тарихи және көркем-этикалық шығармалары болса, екіншілеріне Фаридаддин Аттардың «Футувватнаме» және Насиридің «Футувватнаме» секілді жәуанмәрт ағымының жай-жапсарын, адамгершілік қағидаларын әңгімелейтін нұсқаулық іспетті еңбектер жатады. 
Автор жәуанмәртліктің адамгершілік бағдарламасы мен қағидаларын баяндауға баса мән береді. Бұл мәселе әртүрлі авторлар тарапынан араб, парсы, түрік тілдерінде «Футувватнаме» атауымен жазылған шығармаларда сөз болады. Автор 38 Футувватнамемен танысып, олардың ішіндегі парсы тілінде жазылған екеуіне арнайы талдау жасайтынын атап өтеді. Олар – Аттар Нишапури мен Насир Сивасидің «Футувватнаме» шығармалары. 
Аттар Нишапуридің өлеңмен жазылған «Футувватнамесінде» ақынның жәуанмәртлік туралы ой-тұжырымдарының түйіні берілген. Ақын жырлауында жәуанмәртлік ағымының 72 қағидасы қамтылған. Сомали трактатында да жәуанмәртлік қағидалары 72 болатын. Яғни бұл шығармаларда 72 түрлі қайырымдылықтар баяндалған. К.Восиевтің пікірінше, Аттар жәуанмәртлік қағидалары туралы өлеңмен шығарма жазған парсы әдебиетіндегі алғашқы ақын. Насир Сивасидің 1229 жылы жазылған поэтикалық «Футувватнамесі» де жәуанмәртлік қағидаларын насихаттауға арналған. Жәуанмәртлік өзегі мен негізінде өзін өзгеден артық я жоғары санамай, бәрін де бірдей көру, құмар мен нәпсінің құлына айналмай, барынша көпшіл, қамқор, қайырымды болу қасиеттері жатады. Жәуанмәртлік – жақсы, ізгі, асыл қасиеттердің жиынтығы. Жәуанмәртлік кеселді қасиеттерден арылып, ізгі қасиеттерді иелену арқылы пайда болады: «Насири относит к отвратительнейщим человеческим порокам лицемерие, лень, пристрастие к вину, подхалимство, глупость и другие дурные качества (их он насчитывает 20). Им он противопоставляет нравственные нормы джаванмарди. К джавонмарди поэт относит людей добродетельных, целемудренных, благодетельных, мудрых, любознательных в учении, образованных, мастеровитых. А тупоумие, безграмотность, беспомощность, невежественность он считает самыми низенными свойствами». Насири «Футувватнамесінде» жәуанмәртлікке жетудің екі кезеңі аталады. Алғашқыда шәкірт, талапкер жәуанмәртлік қағидаларын үйреніп, меңгеріп «ахи» атанады. «Ахи» келесі екінші «сайфи» кезеңінде де жетілуін жалғастыра береді. 
К.Восиев жәуанмәртлікті сопылықтың бастауы ретінде таниды: «...джавонмарди, очевидно, явилось предтечей суфизма». Автор өз тұжырымына дәлел ретінде Кушайридің «Рисала» (ХІ) атты сопылық трактатындағы пікірін ұсынады: «Как я уже говорил раньше, прежде чем ступить на путь суфизма, суфии тесно общались с джавонмардами и шли их дорогой».
К.Восиев поэзиялық шығармалардағы жәуанмәртлік көрінісін талдау барысында барлық дерлік қайырымдылықтарды жәуанмәртліктің қағидалары ретінде қарастырады, яғни автор ұғымында, жәуанмәртлік адамгершілікті қалыптастыратын барлық қасиеттердің жиынтығы деуге келеді: «В «Шахнаме» Фирдоуси тоже утверждает некоторые принципы, присущие джавонмарди: вежливость, человечность, правдивость, готовность бороться за мир и миролюбие, за свободу народа и Родины, а также свободомыслие, верность клятве и т.д». Жәуанмәртліктің жақсы, ізгі қасиеттер жиынтығы екені автор үзіндісін келтірген Носир Хисроу өлеңінен де байқалады: 
 Джавонмарди есть доказательство счастья,
Все, кто лишены этого качества, – завистники. 
Ақын Абдулмажит Санои Газнави (1079 жылы туған) жәуанмәртлік бастауын сопылықтың ерте кезеңіндегі маламати және каландар (дәруіш) бұтақтарымен байланыстырады. Сөйтіп К.Восиев зерттеуінің нәтижесінде жәуанмәртлік ілімінің халықтық сипаты анық ашылады. Жәуанмәртлік – адамзаттың өз болмысына сай жетілу, кемелдену жолы. Жәуанмәртлік – адамгершілік азығы мен өзегі – қайырымдылықтардың жиынтығы. Жәуанмәртлік – исламға дейінгі адамгершілік ілімі әрі діни-сопылық сананың шарықтай дамуына негіз әрі бастама болған.К.Восиев жәуанмәртлік қағидалары мен ережелері баяндалатын «Футувватнамелер» Орта ғасырда көп жазылғанын, олардың 38-імен өзі танысып, екеуін талдау өзегіне айналдырған. Сол «Футувватнамелердің» бірі ретінде Хусайн Воиз Кошифийдің «Футувватномаи султоний ёхуд жавонмардлик тариқатиын» атауға болады. Бұл шығарма Н.Комилов тәржімесімен өзбек тілінде 1994 жылы Ташкентте жарық көрген. Шығарманы аударған әрі алғы сөзін жазған профессор Н.Комилов тарихта ізгі, қайырымды, абзал жандар көп болғанын айта келіп, олар туралы ойын былайша байыптайды: «Улар ахён-ахёнда учрайдиган алохида ноёб шахслар хам эмас эди, улар куп эдилар, жамоа булиб уюшиб, уз эзгу ниятларини амалга оширардилар. Уларни жавонмардлар, ахийлар ёхуд фатийлар деп атардилар». Кітап мазмұнымен танысу барысында Футувваттың адамгершілік туралы толғау екенін біле түсеміз: «Футувват барчани узингдан афзал билиш ва узини хеч кимдан юқори куймасликдир». Футувваттың үш мәртебесі бар: әуелгісі – өзіңде барды ешкімнен қызғанбау, екіншісі – қалыбыңды, болмысыңды таза, пәк сақтау, соңғысы – қашан да халық қызметінде болу. Жәуанмәртлік жақсылық жолында жаннан кешуге де дайын болу. Футувваттың шарттары ретінде қырық жақсы, ізгі қасиет, әдептерді меңгеру мен жиырма бір кеселді қасиеттерден арылу қажеттігі аталады: «кимки мазкур етмиш бир шартдан бехабар булса, у футувватдан бебахрадир». Жәуанмәртлік атауын арнайы атап, оны Абай шығармаларымен байланысты қарастырған – А.Омаров. Ол 2006 жылы академик Ғ.Есімовтың жетекшілігімен «Абайдың жәуанмәртлік философиясы» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғаған. Диссертация автордың өзі жазғандай, данышпан Абайдың дүниетанымын зерттеуге арналады. Біз де ақын дүниетанымын танып-білуге талаптанып жүрген көп ізденушінің біріміз. Адамзат үшін аса мәртебелі әрекет ретінде ақиқатты айта алуды атар едік. Осы тұрғыдан келгенде А.Омаров жасаған тұжырымдарды қабылдауда еріксіз қинала береміз. Мәселен автордың «Ғадаләттің антиподы – қиянатшылдық» деуі көңілге қона қоймайды. Әріден, тереңнен тартып толғанар болсақ, қиянатшылдықтың қарсы беті қайырымдылық болса керек. Жәуанмәртлік туралы айтқанда, оны автор «адамның сана мәртебесінің даму, өсу заңы» деп түйіндейді. Біз мұны түсінуге тырысып бақтық, бірақ қисынды түйін болмаған соң, қабылдауға тағы да қиналдық. Ғұламалардың ғұламасы Аристотель адамның өз болмысына сай жетілуін сөз еткенде үнемі қайырымдылық (добродетель) категориясын қолданады. Аристотель айтатын қоғамдық жануарды адам ететін де – осы қайырымдылық. Ал қайырымдылықтың өзін Аристотель және кейінгі барша ойшылдар, оның ішінде әл-Фараби де бар, екіге жіктейді: алғашқысы – ақыл деңгейіндегі ес, зеректік, ой, білім, ғылым, даналыққа қатысты қайырымдылықтар болса, екіншісі – жан деңгейіндегі әділет, ар, ұят, рақым, мейірім, қанағат секілді қайырымдылықтар. Адамзат осы екі түрлі қайырымдылықтарын жетілдіру арқылы толыққанды кемелдене алады. Яғни жәуанмәртлік А.Омаров жазғандай, адамның сана мәртебесінің даму, өсу заңы ғана емес. Біз білетін Абайдың жәуанмәртлік ілімінде ақыл, әділет, рақым қасиеттері аталады. Осындағы ақылды санамен байланыстырсақ та, әділет пен рақым Аристотель, әл-Фараби жүйелеуі бойынша жан деңгейіндегі этикалық қайырымдылық, интелектуалдық қайырымдылық емес. Автордың жәуанмәртлік туралы жасаған екінші түйіні де нақтылауды қажет етеді. Жәуанмәртлік автор жазғандай, пенденің емес, кәдімгі дәстүрлі, зайырлы қолданыстағы адамның өзін-өзі тәрбиелеуі мен рухани өсуі болса керек. Жәуанмәртлік А.Омаровтың Абайға теліп жазғанындай, «пенденің кәмәлаттығы» туралы ілім емес, камили инсан, «нравственная личность» (М.Әуезов), толық адамға (М.Мырзахметұлы) қатысты ілім. Біздің білуімізше, «пенденің кәмәлаттығы» сопылық танымға қатысты ұғым. Ал Абай сопылардың танымы мен өмір салтына салқынқандылықпен, сыншыл санамен қараған. Хакімдерді дәріптеген Абайдың адамгершілік ілімін «пенденің кәмәлаттығы» емес, «камили инсан» бағытымен байланыста қараған жөн болады. Абайдың сопылық таным мен өмір салтына қатысты көзқарасы Алланың сөзі Құрандағы ақиқат оймен сәйкеседі. Абай Алланың берген ризығын Алланың берген ақылымен пайдалана білуді жөн санайды. Біздіңше, Абайды және оның ілімін өз биігінен төмен түсіріп тану, бұра тартып бағалау жөн болмайды. А.Омаров өзі қарастырып отырған тақырыбының зерттелу деңгейіне қатысты ойын тым жалпылап жеткізген, өзі зерттегелі отырған мәселенің бұған дейінгі қарастырылуы қалай еді, жанама түрде болса да кім не айта алды, жетпей, ойсырап тұрған тұсы қайсы еді – соларды анықтап, нақтылы айту жоқ. Бұған дейінгі зерттеудің өзектілігі туралы жасаған тұжырымдары да сенімсіз, қисынсыз шыққан. Абай дүниетанымымен таныс емес адам солай екен-ау деуі мүмкін, ал Абаймен біршама таныс адам Абай дүниетанымы мен А.Омаров тұжырымдары арасындағы алшақтықты сезіп-біліп, абдырап отырады. Ғалым тұжырымдарын өз ойынан емес, зерттеу объектісінен шығарып айтуы керек еді. Иран, тәжік, өзбек, орыс, еуропа ғалымдары тарапынан жәуанмәртлікке қатысты елеулі ғылыми нәтижелер жасалғанын білеміз. А.Омаровтың еңбегінде ең болмағанда жәуанмәртлік туралы диссертация қорғаған, елеулі ізденіс танытқан тәжік ғалымы К.Восиевтің аты аталмаған. Жәуанмәртліктің мәні мен төркінін танымай жатып, ол туралы диссертация жазу мүмкін бе екен? 
Диссертацияның бірінші бөлімі «Абай дүниетанымындағы жәуанмәртлік» деп аталады да, оның алғашқы бөлімшесі жәуанмәртлік туралы түсінік беруге арналады. Түсініктің басы жәуанмәртлік сөзінің мағынасын танытумен ашылып, оның ұғым, ілім ретіндегі мәнін ашумен жалғасу керек еді. Автор жәуанмәртті «жәуан» - жас, мәрт - жігіт дегенді білдіреді деп түсіндіреді. Парсы-орыс сөздігінде (Москва, 1970) «джаванмарди» - 1) благородство, великодушие; 2) отвага, мужество, доблесть мағыналарын білдіретіні жазылыпты. Жеке қолданыстағы «марди» сөзінің екінші мағынасы ретінде «благородство, великодушие» ұғымдары аталыпты. Қалай болғанда да бізге парсы тіліндегі «джаванмарди» сөзінде қайырымдылық, ізгілік мағыналары басымдау көрінеді. Автор: «әл-Фарабидің «интеллектілік» пен Абайдың «жәуанмәртлік» термин-түсініктері бірінен-бірі алшақ емес» деп жазады. Алдында ғана өзі әл-Фарабидің интеллектілік, этикалық қайырымдылықтарын ажырата жазып еді, артынша Абайдың жәуанмәртлігін әл-Фарабидің интеллектілік қайырымдылығымен ғана байланыстырып шатасады. Шындығында Абайдың жәуанмәртлігінде әл-Фараби жүйесімен айтар болсақ, қайырымдылықтың екі түрі де қамтылған, яғни ақыл – интеллектілік қайырымдылық болса, әділет пен рақым – этикалық қайырымдылық. А.Омаровтың қасақана қисынсыз тұжырымдауға баратынына қайран қаласыз. «Хақ жолында болмақтық пен ғаделетті сүю бір» [11.11] деп жазады А.Омаров. Хақ жолында болмақты тек әділетті сүюмен ғана шектеп қою жөн емес. Аристотель жазғандай, әділетпен бірге өзге де қайырымдылықтарды ақыл анықтайды. Мұның сыртында Абай жәуанмәртлігіне кіретін рақым бар, Шәкәрім ұжданындағы мейірім мен ынсап бар. Хақ жолында болу Аристотельше интеллектуалды және этикалық қайырымдылықтарды меңгеру, оларды өз болмысына дарыту, сіңіру. Ал Абайша айтсақ, «ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстап», ақыл, әділет, рақымды қамтыған жәуанмәртлік арқылы жетіле түсіп, 
Махаббатпен жаратқан адамзатты
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті.
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
Және хақ жолы осы деп әділетті. 
Осы үш сүю болады имани гүл,
Иманның асылы үш деп сен тахкик біл –
деп тану арқылы адамзат хақ жолында болады. Осы бір тапқыр, ақылға сиымды да ақиқатқа сай тұжырым М.Мырзахметұлының ұзақ жылғы ізденісі нәтижесінде жап-жақсы әрі жемісті түрде жасалған еді. А.Омаров осы ақиқатты бұрмалап басқаша айтпай, оны қайталауға дейін барып бекіте түскені жөн еді. Мәселен, әл-Фараби Аристотельдің қайырымдылықтарды ойшылдық (интеллектуалдық) және этикалық деп екіге жіктеуін өзгеріссіз қайталап қолданудан тартынбаған. Өйткені Аристотельдікі – ақиқат, оны басқаша айту ақиқатты терістеу болып шығады. Адам болмысын ақыл, жан, тән үшеуінің бірлігі ретінде қарастыру да атам заманнан бері өзгеріссіз айтылып келеді. Өйткені ол – ақиқат. Абай да толық адам ілімі арқылы осы асыл ақиқаттан айнымай, қайта қисынымен өзінше дамыта жырлаған. Яғни Абай жырлаған қайрат тәнмен, жүрек жанмен, ақыл өз атауындағыдай ақылмен тікелей туыс, жақын, бірдей ұғымдар. Осы орайда А.Омаров Абай дүниетанымына, ондағы жәуанмәртлік іліміне қатысты М.Мырзахметұлының өзіне дейінгі ізденіс нәтижесіне иек арта жүріп табиғи түрде туған көңілге қонымды, ақылға сиымды тың тұжырымына тоқтағаны жөн еді. Бұл – әсте кейінгі ізденіске шек қою емес (ол қолымыздан келмейді де), ақиқатқа ара түсу ғана. Мақсат әйтеуір өзгеше ой айту емес, ақиқитты тану болмақ керек.    
Әділетті қасиет, қайырымдылық ретінде бұрынғы-соңғы талай ойшылдар дәріптеген. Оны Абай да төбесіне көтере қасиеттеп, қастерлей жырлаған. Тіпті Абайдағы ақылдың нұрлы атануы да тікелей әділетпен байланысты. Өз аты мен затына сай ақылдың түпкі мұраты - әділетті орнату, әділетті баянды ету болса да, әділет биікте, ақыл тасада, төменде қала алмайды. Аристотель айтпақшы, өзге көптеген қайырымдылықтармен бірге әділетті де ақыл анықтайды, Абайша айтар болсақ, жүректің ақыл суаты, бәріне де ақыл – мизан, өлшеуіш етіледі, тіпті бірінші сүю иесі – Жаратушыны да ақыл танып-білуге әрекеттенеді. Осы тұрғыдан келгенде А.Омаровтың Абай жәуанмәртлігін тек қана әділетпен шектеп қоюы жөн емес, ең бастысы ақын танымына қиянат жасау. Абай анық, айқын түрде жәуанмәртлікті ақыл, әділет, рақым атты үш қасиетпен бірлікте қарастырған. Ал А.Омаров болса Абай айтқан ақыл, рақым қасиеттерін тасада қалдырып, одан қалса үш сүюді назардан шығарып, өзінше қисынсыз концепция жасамақ болады: «Жәуанмәртлік, қайталап айтқанда, пенденің әділетті сүю жолыменен өздігінен жетілуі, оның кәмәлаттық жолы». Біз де қайталап айтамыз, Абайдың жәуанмәртлік ілімі тек қана әділетті сүю емес. Жәуанмәртлік - адам болмысының, анығы адамгершілігінің өзегі, іргетасы, адамға тән көп қайырымдылықтардың ең басты негізгілері. Абай Алланың есімдері мен сипаттары туралы айта келіп: «Мен мұнда сіздерге төртеуін білдіремін. Оның екеуі – ғылым, құдірет. Сегіз сипаттан қалған алтауы – бұларға шарх» деп жазады. Яғни Алланың ғылым, құдірет сипатына Абайдың өзі қосқан әділет, рақымынан бөлек, өзге алтауы да сыйып, танылып тұрады. Адамның өз болмысына сай жетіліп, кемелденуі барысында жәуанмәртлік құрамындағы ақыл, әділет, рақымның қадір-қасиеті Аллаға қатысты айтылатын ғылым, құдіретке өте ұқсас, жақын келеді. Алла өзіне лайық ғылым, құдіретімен биік, ұлық болса, адамзат жәуанмәртліктегі ақыл, әділет, рақымымен қасиетті, асыл атанады, кемел болады. Сөйтіп А.Омаровтың Абай жәуанмәртлігін әділетті сүюмен ғана байланысты қарастыруы біздіңше, дұрыс таным болмайды. Біз қадам сайын автор жасаған тұжырымдарға келісе алмай жатамыз. Автор Абайдың ғылымды жүйелеуін айта келіп, әуелі оның «пайдалы мен залалдыны айырмақтықты» өз алдына бөлек ғылым түріне жатқызғанына таң қалдық, онан соң бұл «ғылым түрін» моральдық философия деп атауына да келісе алмадық. Жаратушыны, өзін, дүниені танымақтық ғылым түрлерін теориялық философияға телуін де алыстан орағытып айтқан болжам деп қабылдадық. Ал шынында Аристотель, әл-Фарабилер теориялық философияға математика, физика, метафизиканы, практикалық (моральдық емес) философияға саясат пен этиканы жатқызады. А.Омаров Абай атаған ғылым жүйесін, яғни ғылым түрлерін жәуанмәртліктің негізгі арналары деп атауды ұйғарады. Мұны қалай түсінеміз? Сонда Аристотель бастаған ойшылдардың ғылымдарды жүйелеуі қайда қалады? Біздің білуімізше, жәуанмәртлік адамгершілік ілімі ретінде практикалық философия ауқымындағы этика деңгейінде қарастырылса керек. Ал А.Омаров барлық ғылым түрін жәуанмәртлік арнасы санайды. Бұл қисынға келмейтін, ақылға қонбайтын тұжырым. Бұдан әрі Абайдағы толық адамды құрайтын ақыл, жүрек, қайраттың ара-салмағын анықтауда былай деп жазады: «Абайдың таратуы да осыған сәйкес: әуелі ғылым (даналық) онан соң жүрек пен қайрат деп пайымдалды». Бұл да қандай қисын, нендей дәлелге сүйеніп айтылғаны белгісіз. Таласты түйін. Біздің білуімізше, бізге дейін де М.Әуезов, М.Мырзахметұлы танытып жазғандай, Абайдағы ақиқат мынадай: «Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды». Яғни адамдағы әуелгі әрекет басы тәннен екен, тәннен қайрат туады. Бұдан әрі Абай айтқандай, «қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен қөксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады». Бұл – ақыл әрекетінің көрінісі мен жемісі. Адамның биіктеп жетіле беруі жүрек ісімен байланысты екені байқалады. Мұны Абайдың жүрекке қатысты мына ойынан білеміз: «рақымдылық, мейірбандылық, уа әрбір түрлі адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағандай ойды оларға да болса игі еді демек, бұлар – жүрек ісі... Жұмсақ төсекте, жылы үйде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып жүрген киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жәйі қандай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашылтып, төсегінде дөңбекшітетұғын – мен... әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не?! Ғылым: ...билеуші, әмірші жүрек болса жарайды». Бұдан бөлек М.Әуезовтің Абайдағы жүректің сезгіштігі, М.Мырзахметұлының Абайдағы жүрек культі туралы жазғандары бар. Абайдағы адамгершілік танымның шыңы – имани гүл де (М.Мырзахметұлы) Алланы, адамзатты, әділетті сүю ретінде жүректің ісін танытады. Осындай анық, айқын жайларды, өзіне дейін айтылған мәлім тұжырымдарды назарға алмай, А.Омаровтың жоғарыдағыдай қорытынды жасауы көңілге қонбайды.
Жәуәнмәртлік – төркін, тегі терең, тамырлы таным. Сондықтан ол туралы ой-пікірдің де мол болуы заңды. Жәуәнмәртлік жайы – жалғаса беретін тақырып. Әйтсе де жәуанмәртлік – мән-мазмұны мен төркін-тегін М.Мырзахметұлы айқындап танытқан, сөйтіп ұзақ жылғы ізденісінің нәтижесі түрінде ғылыми айналымға алып келген аса іргелі ілім. 

Мақсат ӘЛІПХАН, 
филология ғылымдарының кандидаты