• Ел мұраты
• 26 Қазан, 2023

ТІЛДЕГІ ОҒАШТЫҚТАР

Оны түзеуге не кедергі? 

Тіл – сөз, сөйлемнің бастау көзі, түп-төркіні екенін тіл туралы сауаты бар адамның бәрі біледі. Тілді-жақты адамзат сөз-сөйлем арқылы ойын жеткізеді. «Тіл – қарым-қатынас құралы» деп жүрміз. Тіл адамзатпен тағдырлас болып келеді. Жер шарында адам пайда болғанда, оның тілі де жарыса көзін бірге ашты. Аңыздар мен тарихи деректерге сүйенсек, алғашқы жабайы адамдар да, кісікиіктер де өзара бірімен-бірі ұғыса алатын дауыс шығарып, ымдасып, бара-бара сөзді біртіндеп жетілдіріп, сөйлем құрай бастағанын, адамзат тарихын зерттеуші ғалымдар дәлелдеп жазбады ма? 
 

Ендеше қазақ тілінің көсегесін қайтіп көгертеміз? Ол үшін әуелі тіл туралы сауаттың жан-жақты, ғылыми болуы – шешуші рөл ойнайды. Қазақ тілінің грамматикасын, фонетикасын, лексикасын оқып-білмеген, тіл ғалымдарының еңбектерінен сусындамаған, тіл туралы терең білім алмаған сауатсыз адамдардың қазақ тілінің қадірін кетіріп, бұзып, бұрмалап, теріс-қағыс қолданып жүргені жасырын емес. Оған нақты дәлел келтіріп көрейік. Таяу жылдардан бері «Бесбармақ жеу» деген сөз тіркесі пайда болды. «Ет жейміз, ет жедік» дегеннің орнына – «Бесбармақ жейміз, бесбармақ жедік» деп қисынсыз, логикасыз сөйлем құрамыз. Естияр, сауатты қазақ тұрмақ, бес жастағы бала да адам бармақ жемейтінін біледі. Арабтар бұрын ұрлық қылған кісінің  бір бармағын кесіп тастайды екен. Кесілген бармаққа қарап, өзгелер оның ұры екенін біле қояды дейді. Бірақ кесіп алған бармақты ешкім жемеген. Адамдар ет жейтін бармақтың бәрін жеп алса, етті немен жемек? Әуелі бес бармақ қанша адамның жегеніне жетеді? «Бес бармақ» сөз тіркесін қарапайым халық ғана емес, тележүргізушілер, әдебиет-көркемөнершілер, шенді-шекпенділердің кейбіреуі де ауыз жаппай айтатын болды. Өзімізден «бесбармақ жеу» сөзін үйреніп алған шетелдік қонақтар да: «Қазақ халқы өте меймандос екен, бізге бесбармақ жасап беріп күтті. Дәмі тіл үйіреді...» дегендерін естідік. Сонда олар қазақтың бес бірдей бармағын жеді ме, асқан етін жеді ме? Дәмділігіне қызығып, бармағымызды жемекші болса қайтеміз? Тілдің грамматикалық, логикалық жүйесі, қисын деген қайда қалды? 
«Бүгінгі таңда» деген сөздің айтылуы, естілуі құлаққа жағымды болғандықтан ба, оны орынсыз қолдану жиілеп кетті. «Бүгінгі таңда» сөзі – «бүгінгі заманда» деген ұғымды бермей ме? Мұны – «қазір, әзір, аздан соң, сәлден кейін немесе 15 минут, жарты сағат өте бере... » дегеннің орнына да қолданып қаламыз. Мысалы, кешкі уақытта Астананың пойыз бекетіндегі хабарлаушысы: «Бүгінгі таңда 15 минут өткеннен кейін, Астанадан Алматыға қатынайтын пойыз жолға шығады, дайындалыңыздар, құрметті жолаушылар!» дегенін етқұлағыммен естіген жерім бар. Дәрігерлердің: «Бүгінгі таңда көлік оқиғасынан мертіккен  пәлен адамға ота жасалды» дегенін теледидардан естідік. «Бүгінгі таңда ата-аналармен кездесу өткізіп, балаларының отбасындағы жағдайын ұғыстық...» деген мұғалымдер де болды. Сөз-сөйлемнің түп мағынасын білмеуден – тілдегі оғаштықтар, логикалық ағаттықтар, қисынсыздықтар келіп шығады. «Бүгінгі таңда тәуелсіздікке қолымыз жетіп, өзімізді-өзіміз басқара алатын болдық» десек, «бүгінгі таңда» сөзі дәл орнын тапқан болады ғой? 
«Айырплан», «Самолет» деген атау сөздің орнына «Ұшақ» сөзін қолданып жүрміз. Ол да дәл орнын тауып тұрған жоқ. Өйткені: «Ұшақ» сөзі зат есімнен гөрі, сын есімге бүйрегі бұрып тұр. Ал «Айырплан» атау сөзі қазақтың сөздік қорына әлдеқашан кірген. Мұнан 60-70 жылдың алдында, ақсақалдар әңгімелесіп отырып: «балаңды оқыта беріп, айырплан ұшыра ма?» дегенін кішкене бала кезімде естігенім бар. Қазақтың сөздік қорына, сөздік құрамына шетел тілі бауыр басып кетсе, оны қақпайлап, сөз жасамақ болып, сөздің мағынасын бүлдіріп алудан сақтанғанымыз жөн сияқты. 
 «Сотыби»  деген атау сөз – «Ұялытелефон», «Электронды мишық», «Қалтателефон», «Сомкателефон», тағы-басқа ат қойып жүрміз. Егер «Сотыби» атау сөзін қазақшаластырғымыз келсе, оған біздің қазақ көп жылдың алдында-ақ, өздері жарасымды ат қойып алған. «Ой, ол қайдағы-жайдағы хабарды елден бұрын естіп алатын – Сымсыз телефон екен»деп үлкендердің айтқанын бала кезімізде тағы естігенбіз. Әзір де айтылып қалады. «Сотыби» сөзіне қаптатып қалың атты іздеп, басымызды қатырмай, «сымсыз телефон» деген атау сөзді сөздік құрамға қосып алсақ болмай  ма? Әйтпесе, «Сотыби» сөзінің өзін жатырқамай, сөздік қорымызды байыта бермейміз бе? 
«Лифт» атау сөзін Қытайдағы қазақтар Қытайшадан баспа-бас аударып, «Төксаты» деп қабылдап алды. Біздегі қазақтар оған лайықты сөз жасамақшы болып: «Ақпажол», «Жеделсаты» деген сиқты атау сөздерді алға тартады. Менің білуімше сол үш атау да «Лифт» атауының аударма мағынасына дәл түсіп тұрған жоқ сияқты. Себебі: «Саты» сөзінің мағынасы – екі аяқпен кезек басып, өрлейтін затқа қаратылған емес пе? Немесе ол «баспалдақ» сөзіне жақын келеді. Төк арқылы әрекетке келіп, өрлейтін нәрсені не үшін «Төксаты», «Жеделсаты» дейміз? «Ақпажол» деген атау да – «Лифт» сөзінің мағынасын бере алмайды. «Жол» сөзін бұтақтағанда, «Көшжол», «Тасжол», «Теміржол», «Қаражол», «жаяужол», «Таужолы», «Жібек жолы», «Даңғыл жол», «Күдірлі жол», т.б . болып жалғаса береді. Сондықтан, «Лифт» сөзінің өзін жатырқамай, қабылдап алғанымыз әбзал көрінеді. 
Қазақтың киіз үй мүліктері  – шаңырақ, уық, кереге, үзік, туырлық, түңлік, басқұр, желбау, тегеріш, дөдеге, белдеуарқан, жабық, шошай, күлдіреуіш, сағанақ сияқты атаулар мен үйдің ішкі мүліктері – жүкаяқ, асадал, адалбақан, қатармадорба, аяққап, өреше, шыпта, тұтқыш сияқты дүниелердің атауы мен ат-көлікке қатысты бұйымдар – сағалдырық, таралғы, сулық, айылбас, тебінгі, ішкілік, ыңыршақ, ашамай, қом, сірге, мойыншақ, көген, сірге сынды малға істететін дүниелердің атауын, қытайшаға ат қойып аударуға мүлде келмейді. Сол себепті қытайлар өздерінің тілі келгенше, сол күйінде қабылдап, «Шаңылақ», «Келиге», «Тұңликі» деп түсінігін соңына жазып қояды. Қазақтың тілі орамды болғандықтан шығар, дүниедегі барлық ұлттың тіліндегі атау сөздердің бәріне тілі келеді. Қазақтың сөздік қорына дыбысталуын бұзбай жазып қабылдай алады. Мен өзім орыс, ағылшын, француз тілдерін білмесем де, атау сөздерін бұлжытпай дыбыстай аламын. Қазақ атаулының бәрі де сондай. 
Түрік тілдес халықтардың қатарындағы ұйғырлардың да, кейбір қазақша сөзге тілі толық келмейтіні шындық. Мысалы: Он екіні – он ішкі, жиырма бесті – жігірма беш,  таң атқаншаны – таң атқыше, дейді. Олар қазақ тілінен бірталай атау сөздерді сол қалпында сөздік қорларына кіргізіп алды. Мәселен: Үйді-өгіз, сиырды-кла, жылқы атаулының еркегін- ат, ұрғашысын-байтал, бұзауды –мұзай дейтін. Айғыр, бие, тай, құлын, тайынша, құнан, құнанөгіз, құнажын, дөнежін, бесті, қысырақ, пішпе, биебау, көген, қойқосақ, желі, қашаған, сабау, тулақ тәрізді атау сөздер ұйғырларда бұрын жоқ еді. Қытайдағы ұйғырлар бұл атау сөздерді жатырқамай, төлсөздеріне айналдырып алды. Сөздік қорамын молайтуға құлшыныс жасады олар. Қазақтар да ұйғыршадан сөз қабылдаудан құржаяу емеспіз. Мысалы: палау, мәнті, лаңман, тақай, шом, дутар. 
Шетел тілінен мақал-мәтел, қанатты сөздерді қалай аударып, қабылдап жүрміз? Соған біраз тоқталайық.  Мен өзім Қытайда тіл-әдебиет факультетін тауысқандығым үшін, сол кездері Қытай қаламгерлерінің көркем шығармаларынан аздап аудармашылық жасап көргенмін. Сонда олардың қанатты сөздерін, мақал-мәтелдерін аударуға қатты қиналдым. Мысалы: «Адам қартайса да, жүрегі қартаймайды, ағаш қартайса да, тамыры қартаймайды» деген қанатты сөйлемді кезіктірдім. Бұл баспа-бас аудармасы еді. Осы қанатты сөйлемнің түп төркіні – басқашалау екеніне көзім жетіп тұр. Қытай қаламгерлерінен сұрап, сөздіктен қарап көрдім де, «Бұқаның өзі қартайса да, мұрны қартаймайды» деген қанатты сөйлемді тауып едім, әлгі қытайша қанатты сөйлемге дәл түсе қалды. Демек, шетел тілін қабылдауда аударылатын сөз-сөйлемнің түп-төркінін абайлап көз жеткізіп алып, оны сөздік құрамға қоспаса, мағынасы дәл түспейді. Біздегі аудармада осыған көңіл бөлу қалай? Соған да назар аударылғаны жөн сияқты.. 
Қазақ тілі өзге тілдердің бәріне келгенімен, шетелдіктердің бірінің тілі біріне келмейді. Мысалы: қытайлар орысша атауды дұрыс атай алмай, Горькиді – Гауаржи, Брежневті – Боложінев, Пушкинді – Пошыжин дейді. Орыстар да Қытайдың атау сөздеріне тілі келмей, Маузыдұңды – Мао Цзе Дун деп бұзып айтады. Оқыған сауатты қазақты былай қойғанда, тіл ғылымынан сусындамаған қарапайым қазақтар да балаларының атын орысша, қытайша қойып алып, аудармай айтатынын естіп жүрміз ғой. Ендеше тілімізде оғаштық тудырмай, сөздік қорымыз бен сөздік құрамымызды байытуға қазақ тілінің мүмкіндігі мол. 
Шетелдің таңдамалы 100 кітабын аударып пайдалануды қолға алдық. Ғылымдағы атауларды қазақшаластырамыз деп, құртып алмау да қажет. Бұған аудармашыларымыздың ықылас қоятынына сенеміз. Ғылыми атаулардың аударылу заңдылықтарына, өлшемдеріне көңіл бөлсек демекшімін. 
Тілдегі атау сөздердің түп-төркінін білмеуден, қазақтың әдет-ғұрып салт-дәстүрінен  де оғаштық байқалуда. Мысалы «Тойбастар» атау сөзін қалай түсіне алдық? Әр жолғы тойдың басталуы, барысы, аяқталып тарайтыны болады. Қазіргі тойдың көбінде «Тойтарқар» (тойдың сарқытын үлестіруді) – «Тойбастар» қойып алдық. Бұл атау сөздің тегінде қалай пайда болғанын тарихи деректерден, аңыз-ертегілерден де ұғып жүрміз. Үлкен той басталудың алдында, той өткізетін жақ жақындарының басын қосып, ақсарбас қойын, шамасы келсе, көкқасқа тайын сойып, кішігірім той өткізетін болған. Дастарқан басына жиналған жақын адамдар тойға қанша түтін шақыруды, әр рудың беделді кісілерін қағыс қалдырмауды, қандай қимыл өткізуді, қанша мал союды ақылдасады. Ер-әйел демей, жұмыс бөлісіп, міндет алады. Осы жолғы алғашқы жайылған дастарқанды «Тойбастар» деп атаған. Қазіргі тойларда «Тойбастарды» тойдың соңында өткізіп, жеңер ақынға: «келесі тойдың басталуына қаратқанымыз» дей салады тойдың асабасы. Ол келесі тойдың да басталуы, барысы, аяқталуы болмай ма? Қисынсыз сылтау айтып, тілдің тазалығын лайлап, мағынасын бұрмалауға болмайды ғой?
Қазіргі күнде көп қабатты үйлерден  өзге, бір отбасының меншігінде салынған үйлерді «Жерүй» дейміз. Ол үй екі-үш қабатты, кірпіштен, ағаштан, қамыстан салынса да, бәрін де «Жерүй» атап алды. «Жерүй» деген тегінде қандай баспана болғанын жас буын білмейтін шығар. Бұрын қыс мезгілінде мал отарлатып, тау сағалап барғандар күңгей беттен жерді құрық бойы қазып, төбесіне  қарағайдан арқалық орналастырып, ағаштың бұтақтарымен, шөп-шалаңмен жауып, оның үстін топырақпен бастырып тастайтын болған. Қазақтар: «Жерүй» деп осыны айтқан. «Киізүй», «Ағашүй», «Қамысүй», «Тамүй», «Кірпішүй» дейтін үйлер бұрын да, қазір де болды ғой? Оларды қазақтар «Жерүй» деп атамаған. Бұрынғы заманда, хан-патшалардың ерекше сәндеп, алтынмен аптап, күміспен күптеп салынған үйлерін ауласымен қосып, «Хан сарайы, Хан ордасы» деп атаған. Тіпті көл үстіне сүйектен салынған үйлер де болыпты. «Қолынан келгендер қонышынан басқан» ол заманда. Қазір де қолы ұзын қалталылар үш-төрт қабат үйді сәндеп салып жатыр. Соны да «Жерүй» дейміз бе? Бұрын қазақтар қысты күні соғым еттерін ыстап кептіретін, құралай қазанға мол ет асып пысыратын қосымша шағын үйлерін «Тошала» деп атаған. Қазір бұл атау сөз ауызға алынбайды. 
Әдебиет-көркемөнерді тану ғылымында сахналық шығармалар мен кино әдебиетінің өзіне тән ерекшелігін, заңдылықтарын игермей тұрып, ол жөнінде дұрыс түсінік болмайды. Сахналық шығармалардың құндылығы – ең әуелі, оқиға-детальдардың саралануымен, сюжетінің  көрерменді баурау қуатымен, тартымды көрініс, қимыл-әрекеттің әсерлілігімен, диалог-монологтардың қуаттылығымен өлшенетіндігін сауатты қаламгердің бәрі біледі. Сахнада қойылатын шығармалар (драма, комедия, трагедия, опера, балет)  жоғарыдағы айтылған ерекшелігі орындалғанда ғана биіктен көрінеді. Қазір телеарналарда көрсетілген сахналарда аты белгісіз бір «жанр» пайда болды. Оны орындаушы әдетте қонақасыда отырып айтатын, той жүргізуші асаба тойшыл қауымды зеріктірмеу үшін айтатын ұзақсонар әңгімені шұбыртады. Сахналық жанрдың ерекшелігін білмейтін кейбір сауатсыз көрермендер соны естіп күлгенімен, көзі ашықтары ондай сахнаға үйлеспейтін ұзақ әңгімені ұнатпайды. Онсыз да көрерменін баурайтын сахналық қойылымдар жетіп жатыр ғой?  «Жалаң баяндау – көркем шығарманың жауы» деп, әдебиет-көркемөнер танушы ғалымдар неге айтты дейсіз? Бұл әңгіме – жаман емес, күлдіргі жерлері де бар. Бірақ оның айтылатын орны сахна емес. Оны сахнада айтуды қайдан тауып алдық? 
Ал енді кино әдебиетінде «жаңа жанр» пайда болмаса да, сюжеттік шырғаны әлсіретіп, қимыл-әрекет пен көріністі қайырып тастап, жап-жақсы оқиға-детальдарды әңгімелеп айту белең алып барады. Шағын үстел үстіне дастарқан жайып қойып, актерлер қарама-қарсы, яки айнала отыра қалып, жатып кеп болған жайды, өткен істерді диалог арқылы баяндайды. Ондағы қимыл-әрекетті, көріністі көз алдынан өткізбеген көрермен әңгіме тыңдаудан неге жалықпасын? «Қыз Жібек», «Менің атым Қожа», кейінгі  түсірілген «Шал», «Жаужүрек мың бала» сияқты фильмдердің қимыл-әрекеті, көрінісі көрермендерін жалықтырмайды. «Қыз Жібек» кино фильмін көрген сайын көре бергің келеді. Неге олай? Оны аса сауатты қаламгер жазған. Мықты режиссер түсірген. Шебер актерлер ойнаған. Талғампаз оператор тартқан. «Көш жүре түзеледі» деп көңіл жұбатқанымызбен, түзеліп болғанша талғампаздықты таптап өтерміз. 
Жас буын әдебиет-көркемөнер иелерін қолдау, таланттыларының көзін ашу, талғампаздыққа баулу – жасампаз талантты үлкендердің парызы мен қарызы. Өйткені олардан ұрпақ жалғастығы болмаса, өнердің жолы кесіледі. Алайда таланттың қырқасына шықпай тұрып, әр жанрдың ерекшелігін білмей жатып, сахналық ауқымды жанрларды былай қойғанда, әннің музыкасын да, ән сөзін де өзі жазып, өзі орындайтын жас өнер иелері жоқ емес. Бұрынғы әйгілі композиторлар  қашан  ән музыкасының сөзін өздері жазып еді? (Бірен-сараны болмаса) . Олар талантты ақынға өзідері шығарған әннің сөзін жазып беруін өтінген. Немесе, талантты ақын жазған ән сөзіне музыка жазып беруді композиторға өтінген. Сондықтан дүниеге келген әннің музыкасы да, сөзі де – ұшқыр құстың қос қанатындай сермеліп, шырқау биікке өрлеп ұша алған. «Атамекен» әніндегі «... Атамекен көкейіңде жатады екен, күннің көзі ұясына қимай о да батады екен...» деген жолдары – ән сөзінің көркемдігін, образдылығын, бейнелеуінің құндылығын әйгілеп тұр. Тегінде халық әндерінің сөзі қандай еді? «Ертістің аржағынан көрдім сені, сырғаңды қайық қылып өткіз мені...» дейтін өлең жолдарына таңдай қақпасқа амалың жоқ. Қазір кейбір өлең жолдарында: «Мен сені жақсы көремін...сен жақсы көресің бе? ...шыныңды айтшы...», «Аспанға қараймын, жұлдызды санаймын...» деген сияқты  қарадүрсін сөйлемдер кезігеді. Көп-көрім жазылған ән музыкасының қадірін ән сөзінің нашарлығы қашырғанына қынжыласың. Көтеріле ұшқан құстың бір қанаты салбырап қалғандай сезіледі. Қазіргі әндердің музыкасындағы олқылық – даралық аз, бір ұядан шыққан балапандар сияқты байқалады. Халық әндері мен классикалық әндердің әуен ырғағы біріне-бірі мүлде ұқсамайды. Даралығы ерекше күшті. Ол сонысымен құнды. Жаңа әндер туралы айтылған олқылықтардың төркіні – таланттың жетіспеуі, әдебиет-көркемөнердің заңдылықтарын қанық білмеуден, шала білгеніне қанағаттанып, білімін толықтырмаудан туындайды. «Ағаш бесіктен жер бесікке жатқанша үйрен» деп данышпан халқымыз тегін айтпаған. Жастардың талант көзі ашылып, үйренуге дұрыс құлшыныс жасаса, өнердің өрен жүйрік мұрагері боларына сеніміміз кәміл. Жас әнші, композиторлардан тілейтініміз - сол ғана. 
Ал атаусөздерді дұрыс атамай, өзін  жарнамалатып жүрген қарт қаламгер де жоқ емес. Ол өзінің көркем шығармасына ақбас бүркітті кейіпкер етіп, ұлы дала аспанында қалықтатпақшы болады. Қазақ даласындағы бүркіттің – ақбас емес, ақиық болатыны, құмай-күшігеннің ақбас болатынын, ұлы далада жасаған естияр адамның бәрі біледі. Тек қана Америка құрлығында теңізден балық аулап жейтін ақбас бүркіттер болады екен. Оны ұлы даламыздың аспанына әкеліп, қалықтату қалай болады? Қыранның ішкі тілі, сезім түйсігі, өкініш-қуанышының бейнелері болатыны рас. Алтайдың ақиық бүркітін, Қытайда жарық көрген «Тау тағысы» романымда қиялдатқанмын. Көктоғайда түсті металдар кенінің ашылуы салдарынан, ит тұмсығы өтпес орманның кесіліп, өртеліп, сол жерді мекендеген ақиық ұябасар қыранның қарағай басына салған ұясы, ондағы ақүрпек балапандары орманмен бірге күйрегенін, соған ашынған қыранның қайғы-қасіретін жазғанмын. Заңғар жазушы Ильяс Есенберлин «Көшпенділер» романында ақиық бүркітті әбжыланмен алыстырады. Жылан жұтпақшы болып ұяға қарай өрлегенде, қыран балапандарына арашашы болып, жанұшырып, өліспей беріспейді.Ол ақиық қыран да, өзінің ішкі тілімен қиялдап, балапандары үшін қайғырады. Демек, бүркіттің ақбас болмайтыны Ильяс Есенберлиннің көркем шығармасында да анық жазылған ғой? Енді әлгі қарт  қаламгер ақбас бүркітті Қазақ даласының аспанына қайдан әкеліп жүр? Әуелдесең, сол ақбас бүркіті аспанда қалықтап жүріп, саясатқа араласып, қызыл империямен жатып кеп салғыласады. Марқұм Қалихан Ысқақ көркем шығарманың тіліне ерекше көңіл бөлуші еді ғой, оның «Көркем шығарма – ертегі емес» деп сол қисынсыздыққа ашына айтқаны бар. Ендеше ақбас бүркітті саясатшы етіп, монологін беруді қалай түсінуге болады? Бүркітті – ақбас деу, оны саясатшы етіп, қыранның образын тіктеу қисынға, логикаға сыя ма?  
Қазақ тілінің тазалығына, даналығына жете назар аударайық, әдебиет-көркемөнер танушы мамандар! Аталған заттың, жан иесінің ерекшелігіне, түр-тұлғасына қанық болмай тұрып, оған атау беруден ағаттықтар туындайтынын ескерген жөн сияқты.    

Тұрсынәлі Рыскелдиев, 
жазушы