• Ел мұраты
• 26 Қазан, 2023

Этносаяси демография және биполярлы қоғам

Қазақстанның қоғамдық санасында этносаяси демография үлкен орын алады. Этносаяси демография ұғымының астарында жетекші, титулды ұлт пен маңызды этникалық азшылықтардың абсолютті және салыстырмалы санымен байланысты дискурстар, процестер мен саяси тәжірибелер жатады [1]. Қазақстандағы биполярлық қоғамды зерттеу халықтың жалпы құрамындағы қазақтар мен орыстар арасындағы этнодемографиялық пропорциялардың басқа биполярлық қоғамдармен салыстырғанда жылдам өзгеруіне байланысты және тарихи өлшемдер бойынша қызығушылық тудырады. 

Қазақстан халқының биполярлық этноқұрылымы 1930 жылдарға қарай қалыптасты, себебі осы уақытта Қазақ АКСР-де қазақтардың саны 60%-ға жетті. Бүкілресейлік халық санағының мәліметтері бойынша 1897 жылы қазіргі Қазақстан аумағында мекендейтін адамдардың жалпы саны 4 млн 333 мың адамды құрады, оның ішінде 81,8% қазақтар және 11% орыстар болды. 
1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы бойынша Қазақстан шекарасында 6 198 467 адам, оның ішінде 86 түрлі ұлт өкілдері өмір сүрді. «Қазақтар басым этникалық топ болып қала берді, алайда халықтың құрамында олардың үлес салмағы 58,5%-ға дейін кеміді, ал 1897 жылмен салыстырғанда олардың абсолютті саны бар болғаны 6,5%-ға ғана өсті. Орыс халқының саны керісінше 2,8 есе өсті, ал оның үлес салмағы 20,6%-ды құрады. Сондай-ақ, украиндықдардың үлес салмағы (13,9%), немістер (0,8%), өзбектер (2,1%) дейін өсті» [2].
ХІХ ғасырдың аяғында Қазақстан территориясында билік Дала және Түркістан өлкелерінде орналасқан генерал-губернаторлықтардың қолына шоғырланды. Әкімшілік-территориялық бөліністің келесі сатысында – губерниялар, өз кезегінде уездерге бөлінген, патша өкіметі тағайындаған шенеуніктер басқарды. Уездер көшпелі ауылдарды біріктіретін әкімшілік ауылдардан тұратын болыстарға бөлінді. Биліктің әскери-отаршылдық сипаты әдетте генерал-губернаторлар мен губернаторлар лауазымдарына әскери адамдарды тағайындаудан көрінді. 1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформалардың мәні сұлтандар мен билер арасында ықпалды және шектеулі билік болды. Оның мәні олардың артықшылық жағдайын сақтай отырып, отаршылдық әкімшіліктің ішкі қазақ істеріне шектеулі араласуымен сипатталатын жанама бақылаудан жоғарыдан тағайындалған шенеуніктер арқылы тікелей бақылауға көшу болды. ХІХ ғасырдың екінші жартысына қарағанда ХХ ғасырдың бірінші жартысында жағдай ақырындап басқаша сипатқа ие болды, себебі жаңа қазақтың мәдени элитасы пайда бола бастады. Жоғары білім алған кемінде 100-ге жуық адамды құрайтын бұл топтың ерекшелігі жан-жақты шығармашылық қасиеттерге ие болды. Олардың барлығы дерлік қоғам қайраткерлері, өз кәсібінің көкжиегімен немесе бір ғана мамандандықпен шектелмеген жан-жақты білімі бар дарынды жазушы, ақын, ғалымдар болды. Мәселен, инженер-теміржолшы М. Тынышбаев өзін көрнекті тарихшы, этнограф ретінде таныта білді, М. Дулатов – ақын, публицист, жазушы, аудармашы, қоғам қайраткері; А.Байтұрсынұлы – ақын, публицист, аудармашы, түркітанушы, 1924 жылы араб әліпбиі негізінде қазақ әліпбиін жасады.
А. Бөкейханов – қоғам қайраткері, публицист, ғалым, қазақ халқының ұлттық санасын жаңғыртуға және саяси ағарту тақырыбында жазылған бірнеше еңбектің авторы, қазақ халқының фольклоры мен эпосын зерттеуші, орыс әдеби шығармаларын қазақ тіліне аударушы, қазақ мал шаруашылығы, жылқы шаруашылығы, ірі қара мал туралы авторлық монография авторы. Қазақ тілі мен фольклорын зерттеуде құнды еңбектер қалдырған Х.Досмұхамедов, мамандығы дәрігер болса да энциклопедиялық білімі болды. 
Қазақ мәдени элитасы 1905 жылдан бастап Мемлекеттік Дума сайлауына белсене қатысып, саяси тәжірибе жинады. Қазақтар I және II Мемлекеттік Думада алты депутаттық мандат ұсынды. 1906 жылы сайланған I Думада депутаттар ішінде Ә.Бөкейханов болды, 1906 жылы сайланған ІІ Думаның депутаты қатарында белгілі саяси және қоғам қайраткерлері М.Тынышпаев, Б.Қаратаев, О.Озғанбаевтар болды [3]. 
Алайда, 1907 жылы 3 маусымда ІІ Дума таратылды, сайлау туралы жаңа заңнамалық ережелер енгізілді, соған сәйкес қазақтар кейінгі III және IV Думаларда депутат болу құқығынан айырылды. 1917 жылдың ақпанында самодержавиелік монархияның күйреуі орын алды, содан кейін империяның өзі ыдырап кетті.
Қазақ зиялыларының дүниетанымына 1907-1917 жж. саяси жағдай терең ықпал етті, яғни, мәдени элитаның саяси күш-жігері Мемлекеттік Думада өкілдік болмаған кезде мәдени және өркениеттік бағдарларды дамытуға және болашақ саяси күреске идеялық-саяси дайындыққа бағытталды. 1911 жылдың қаңтарынан 1915 жылдың қыркүйегіне дейін Ресейдің қазіргі Орынбор облысындағы Троицк қаласында демократиялық бағыттағы қазақтың тұңғыш қоғамдық-саяси және әдеби журналы «Айқап» (редакторы М. Сералин) жарық көрді. 1913 жылдан бастап «Қазақ» газеті шыға бастады. 
Екі басылым да қазақ тіліндегі бұрынғы басылымдардан айырмашылығы, қоғам өмірінің кең ауқымды мәселелерін қозғады: мәдениет, әдебиет, білім, ғылым мен техниканың жетістіктері, Ресейдің сыртқы және ішкі жағдайы. Негізінен экономикалық мәселелерді тұжырымдауға басты назар аударылды: қазақ көшпелілердің жерді пайдалануы мен жерге орналастыруы, отырықшы өмір салтына көшу туралы және тағы басқалар. Сонымен қатар әйелдердің қадір-қасиетін төмендететін қалдықтармен күресуге шақыратын мақалалар жарияланды. Атап айтқанда, қыздарды өз еркінен тыс жасы үлкен еркектерге күйеуге беру, қалыңмал, әмеңгерлік, күйеуі қайтыс болғаннан кейін оның жақын туысының әйелі болу әйелдің міндеті және сол сияқты маңызды тақырыптар талқыланды.
«Айқап» және «Қазақ» газеттері арасында орын алатын қызу пікірталастар «Айқап» редакциясының көбіне радикалды көзқарасымен байланысты болды. «Айқап» журналында радикализм ұшқындарының пайда болуы журнал редакторы М. Сералиннің отырықшылыққа көшу мәселесін қазақ қоғамында терең көтеруімен тығыз байланысты деп түсіндіруге болады. Кейіннен қоғамдық өмірдің мәселелерін шешуде бұл радикалды және эволюциялық көзқарастар 1918-1920 жылдардағы Ресейдегі азамат соғысы кезінде қазақ зиялылары арасындағы саяси алауыздыққа негіз болды. 
Мәдени-ағарту элитасының саяси күреске енуі езілген бұратана халқының өмірін жақсартуға және жергілікті халықтың саяси өмірге қатысуына қол жеткізуге ұмтылыстарын білдірді. Бұл ниеттер оларды саяси бірлікке жетелеп, 1905 жылы елде либералдық реформалар жүргізуді ұсынған конституциялық-демократиялық партияның жақтастары мен мүшелеріне айналдырды. Оларды конституциялық демократтардың (кадеттер) бағдарламасы қызықтырды, онда азаматтық бостандық және конституциялық құқықтар көтерілді. Және сол сияқты заң шығарушы билікті жүзеге асыруға қатысуға құқығы бар жергілікті автономия мен аймақтық өкілдік жиналыстарды өткізу керек...» - делінген [4].
Мәдени зияткерлік элита қазақ қоғамының дәстүрін батыс демократиясы мен озық жалпыадамзаттық мәдениет қағидаттарымен ұштастыруға ұмтылған саясаткерлердің жаңа буынына айналды. Қазақ элитасы мен кадеттер арасындағы саяси келісім мен көзқарастардың ортақтығы 1917 жылы аяқталды. Бұл көп жағдайда Ресейдің Уақытша үкіметінің құрамына кірген кадеттердің ұлттық мәселені тез арада шешуді кейінге қалдырған ұстанымымен байланысты түсіндірілді. Саяси қарама-қайшылықтар сол кездегі іс жүзіндегі мәдени элитаның саяси жетекшісі Ә.Бөкейхановтың 1917 жылы мамырда кадет партиясынан шығуына алып келді. «Мен кадет партиясынан неге шықтым» – деп аталатын мақаласында ол кадеттермен негізгі үш келіспеушілік туралы жазған: ұлттық автономия мәселесі, мемлекет пен діннің арақатынасы, жерге жеке меншік туралы [5, б.10-11].
Біріншіден, өйткені кадеттер ұлттың мемлекеттік өзін-өзі анықтауын емес, мәдени автономияны мойындады. Бұл арада қазақ элита жетекшілерінің басты мақсаты Ресейдің құрамында автономиялық қазақ мемлекеттілігін құру болды. «Ресей демократиялық федеративтік республикаға айналуы керек (демократия – халық билігі, федерация – ұлы мемлекеттердің одағы). Федеративтік республикадағы әрбір жеке мемлекет автономиялы болып, өзін-өзі тең құқықтар мен мүдделер арқылы басқарылуы керек» – деп «Алаш» бағдарламасында ерекше атап өтілді [6].
Екіншіден, дінді «мемлекеттік өмірдің барлық іс-әрекеттерінде ар-намыстың басымдылығы» деп мойындаған кадеттерге қарағанда, қазақ ұлт-демократтарының көшбасшысы дінді мемлекеттен бөлуді талап етті. «Француз, орыс және басқа халықтардың тарихынан көріп отырғанымыздай, мемлекеттен жалақы алатын дін өкілдері үкіметке тәуелді болады. Сол себепті, қазақ-қырғыз дін істері ойдағыдай дамысын десек, дінді мемлекеттен ажыратуымыз керек...» [7].
Үшіншіден, кадеттер жерге жеке меншікті енгізу қажет деп санады. Ә.Бөкейханов бұл жағдай Қазақстан үшін әлі ерте деп есептеді, өйткені бұл еуропалық қоныстанушылар қазақтарды шұрайлы жерлерінен қуып, отаршылдық жағдайдың одан әрі күшеюіне алып келеді, сондай-ақ кедей қазақтардың өз жерлерін сатуына жола ашады деп санады. 1917 жылы демократиялық қазақ зиялыларының басын біріктірген «Алаш» партиясының болашақ бағдарламасында «Бұрын қоныс аударушылар қазақтардан тартып алған барлық жерлерді қайтарып алу керек, ал жергілікті халық алдымен жермен бірге болу керек» – деген мәселе көтерді. 
Алаштықтар өздерінің мемлекеттік құрылым бағдарламасында сол кездегі ең озық президенттік басқару формасын және сайлаудың демократиялық сипатын қолдап, сайлауға «тегіне қарамастан әркімнің» қатысуын жол берілуін, сондай-ақ, жеке тұлға құқығы, сөз, баспасөз бостандығы және одақтар теңдігін көтерді [6].
1916 жылы тамызда Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы және М.Дулатов «Алаш азаматтарына» үндеу хатын жариялап, онда халықты Ресей үкіметінің әскери дала жұмыстарына шақыру туралы бұйрығына қарсы шықпауға шақырды. «Бұдан бас тарта алмаймыз, билік мұны кешірмейді, заңды түрде репрессиялық шараларды қолданады. Далаға әскер шығады – халық тыныштығынан айырылады, халық та, мал да бірдей зардап шегеді, тұрмыс іргесі бұзылады... Халық үшін соғыс жағдайы – апатпен тең» – деп мәлімдеді [6]. Мұндай сақтық ұстанымы кейбір радикалды тұлғалардың түсінбеушілігі мен сынына тап болды. Олардың басым көпшілігі 1917 жылы қазақ ұлтының автономияға ұмтылуымен сипатталған саяси қозғалысқа қатысқан болатын, сол себепті қоғамдық санада бостандық пен өзін-өзі билеу саяси мұраттары жетекші орын алды.
1917 жылдың наурыз-сәуір айларында өткен облыстық қазақ съездерінде кадеттердің саяси ықпалынан шығуды көздейтін және қазақ ұлттық демократтарының тәуелсіздігін аңсайтын саяси талаптар қойылды: Торғай және Орал съездері федералдық демократиялық республика құруды жақтады және кадеттердің конституциялық монархия орнату бағытын жоққа шығарды. 
1917 жылы 21-28 шілдеде Орынборда өткен Бірінші жалпықазақ съезінде Алаш партиясының ұйымдық құрылуы орын алды. Сол съезде 14 мәселе бойынша шешімдер қабылданды, оның ішінде Ресейдегі басқару формасы (парламенттік федеративтік республика), қазақ облыстарының автономиясы, қазақ халқының жерді басқаруы, дінге көзқарас, қазақ әйелдерінің мәртебесін көтеру мәселесі, сайлауға дайындық және тағы басқалар. Мәдени элита сол кезде әр түрлі мүдделерді тоғыстыруда, оларды талқылау арқылы үйлестіруде және олардың арасындағы басымдықтардың иерархиясын орнатуда ұлт көшбасшысына айналды.
Талап қоюдың өзі сол кездегі мәдени элитаның Еуропа мен Ресейдің демократиялық көзқарастарына ашық болу, өзекті әлеуметтік, саяси, мәдени, экономикалық және аграрлық мәселелерге жауап беру қабілетін көрсетеді. Либералды-демократиялық көзқарастар Қазақстанның нақты жағдайлары мен ерекшеліктерін қолдану қажеттілігімен ұштасып жатты.
Ресей Құрылтай жиналысының сайлауына дейін жарияланған «Алаш» партиясы бағдарламасы жобасында бірнеше талаптар алға қойылды. Негізгі міндеттер ретінде жалпыға бірдей сайлау құқығы, пропорционалды ұлттық өкілдік, автономиялардың теңдігін қамтамасыз ету, демократиялық бостандық, шіркеулердің мемлекеттен бөлінуі, тілдердің теңдігі, т.б. белгіленген. 1917 жылы қарашада Құрылтай жиналысына сайлауда Алаш партиясы көпшілік дауыспен 43 депутаттық мандат алды. Құрылтай жиналысына сайлауда (262 404 дауыс) алған дауыс саны бойынша Қазан төңкерісі қарсаңында Ресейде болған елу партияның ішінде «Алаш» 8-ші орынды иеленді [8].
1917 жылы желтоқсанда өткен Екінші жалпықазақ съезінде «Алаш-Орда» Бүкілқазақ Уақытша Халық Кеңесі («Алаш» қазақ жері автономиясының үкіметі) құрылды, оның міндеті Бүкілресейлік құрылтай жиналысы мен оның конституциясы арқылы бекітілген «Алаш» автономиясын жариялауға дайындық болды.
Федерация орталық пен ұлттық-территориялық автономиялар арасындағы қатынастарды құқықтық реттеудің оңтайлы формасы болып көрінді. Еркін түрдегі автономия толық тәуелсіздікті білдірмеді. Бұл талапқа Алаш қайраткерлері Ресейдің саяси-экономикалық жүйесіне интеграцияның тереңдігін ескере отырып шынайылықпен қарады. Орталық пен автономиялардың өкілеттіктерін егжей-тегжейлі шектеу кейінгі келісімдер мен заңдар арқылы реттелетін мәселе болып көрінді.
«Алаш-Орда» көсемі Әлихан Бөкейханов өзінің одақтастарына сөйлеген сөзінде алашордалықтар арасында «сепаратизмге құштарлық жоқ. Біз ұлы демократиялық Федеративтік Ресеймен біртұтаспыз», «біз – батыстықпыз. Халықты мәдениетке баулимыз, Шығысқа бет бұрмаймыз деді... Мәдениетті Ресей арқылы, орыстар арқылы аламыз» – деді [9, б.117]. 
Түркістан өлкесінің құрамына кірген қазіргі Қазақстанның оңтүстік өңірінің тумалары, алашордалық М.Тынышпаев пен М.Шоқаев 1917 жылы наурызда Түркістан өлкесінде құрылған Шура-и-Ислами» («Ислам кеңесі») партиясының 1917-1918 жж. құрамында болды. «Бұл партия түркі және ислам бірлігінің үйлесіміне сүйенді. 
Жалпы қазақ зиялыларының саяси-идеологиялық бағытында «шығыстық», діни-мұсылмандық құрамдас бөлігінің үлесі шамалы болды. Сондықтан қазақ элитасының адамдары «Шура-и-Ислами» партиясынан бөлініп шыққан, қатаң Ислам қағидаларын ұстанған «Шура-и-Улема» («Діни басқармалар кеңесі») партиясын құрған топқа кірмеді. Оған идеологиядан басқа Ресейдегі негізгі саяси күштердің ықпалы және әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделері, бір партиялар құрамындағы аймақтардың өкілдері арасындағы саяси ұстанымдардағы айырмашылықтар әсер етті. Қазақстанның Батысында «Алаш-Орданың» Батыс бөлімшесі, Солтүстік пен Шығыста «Алаш» партиясымен бірге «Үш жүз» партиясы, Оңтүстікте Алаш партиясына және «Шура-и-Ислами» мүшелігіндегі қазақтың қайраткерлері болды. 
Шешімін таппаған әлеуметтік мәселелерге түбегейлі көзқарасты жақтаушылар, соның ішінде жер мәселесі мен әйелдердің құқықтарын бұзу мәселесін шешумен қатар «Айқап» журналының желісін жалғастыра отырып, ұлттық тәуелсіздікті кедейлер мен кедейлердің мүдделерін қанағаттандырумен байланыстырды.
1917 жылдың аяғында пайда болған Үш жүз партиясының саяси көзқарастары Алаш партиясына қарсылықпен сипатталады. Өйткені Үшжүздіктер солшыл социалистік революционерлердің саяси платформасын қолдаған, яғни, еңбекшілер мен шаруаларды, қалалық ұсақ буржуазияны «еңбек адамдары» тобына айналдыруды көздеген социалистік революциялық концепцияны ұстанды. Іс жүзінде оның белсенді саяси дамуы большевиктермен бірігуге қарай бет алды, 1918 жылдың маусым айына қарай Үш жүздің көпшілігі большевиктер жағына шығып, партия ыдырап кетті. «Үш жүздің» құрамына кішігірім шенеуніктер, қолөнершілер, мұғалімдер, фельдшерлер, студенттер кірді.
Ә.Бөкейхановтың Ресейдің оппозициялық партияларына қатысты «батысшылдық» бағыты туралы жоғарыда айтылған болжамы қазақ интеллигенциясының радикалды элементтерінің жетекші революциялық партиясы саналатын большевиктер партиясына қосылуы арқылы расталды. Екінші жағынан, оның мұсылман татар партияларына бағытталуы туралы тезисін ішінара растау «Үш жүз» көзқарастарының эклектизмінен көрінді. Бұл эклектизм түркі-татар федерациясын құру талаптары мен большевиктерге жақын «Бүкіл жер шаруаларға!» деген халықшыл ұрандардан, «шариғаттың әділ талаптарын қазақ сотының заңына енгізуден» байқалды. Алайда Алаш партиясының бағдарламасына сәйкес азаматтық істердің бір бөлігі рухани қазылардың құзырына енгізілуі керек еді [10, б. 114-115].
Большевиктерге қосылған радикалды көзқарасты жақтаушылар үшін большевиктік бағдарламадағы тартымды тұс – ұлттардың өзін-өзі билеу құқығын мойындау болды. Екінші жағынан, большевиктердің құзыреті нақты белгіленген ұйымға, атап айтқанда Орынбор, Омбы, Ташкент партия комитеттерінің қолдауына сүйенді.
Мәдени Алаш зиялыларының басшылығымен тәуелсіз мемлекетті құру идеясы жүзеге аспады. Азамат соғысының негізгі саяси күштерінің ықпалынан тәуелсіз болу үшін Алаш Орданың материалдық, қаржылық және әскери ресурстарының жоқтығы сияқты бірқатар факторлар себеп болды.
Біріншіден, зиялы қауымның аз ғана бөлігі болды. Басым бөлігі сауатсыз шаруалардан құралған қазақ қоғамы әділеттілік, гуманизм, тәуелсіздік сияқты идеяларды қолдай алмады... Қалың бұқара халықтың сауатсыздығы, саяси күрес пен революциялық қозғалыстың орталығынан алшақта болуы мақсатқа жету жолында басты кедергі болды. 
Екіншіден, қазақ зиялы қауымында ұзақ уақыт саяси күрестің нақты бағдарламасы болмады. Онымен қоса «Алаш» партиясы тым кеш құрылды». [8, б. 5]. 1917 жылдың аяғында бастаманың темірдей тәртіп пен күш ресурстарын бағынған ақ гвардияшылар мен большевиктерге өткенін еске түсіруге болады.
Үшіншіден, аймақтық бөлініс оған кедергі болды. 1917 жылы 5-13 желтоқсан айында Орынборда өткен Екінші жалпықазақ съезі талқылаусыз Алаш партиясының бағдарламасын қабылдап, Ә.Бөкейханов басшы етіп сайлады. Негізгі нәтиже 25 адамнан тұратын «Алаш-Орда» Уақытша халық кеңесін» құру туралы шешім қабылданып, оның 15-і съезде сайланды, ал 10 орын жергілікті емес ұлт өкілдеріне қалдырылды. Алаш-Орда кеңесіне «қазақ халқына қатысты барлық атқарушы билікті дереу өз қолына алу» туралы бұйрық берілді [11, б. 65].
Съезд «Қазақ-қырғыз арасында тұратын әрбір адамға азшылық құқықтарына кепілдік беріледі» – деп шешті. Алаш автономиясының барлық мекемелерінде пропорционалды түрде барлық ұлт өкілдері болуы керек». Дегенмен, бірқатар мәселелер бойынша дауыс беру Қазақстанның Батыс пен Шығыс өкілдерінің автономияны жариялау мерзіміне қатысты ұстанымдарында айтарлықтай саяси қайшылықтарды көрсетті. Жанша мен Халел Досмұхамедов (Батыс өкілдерінің жетекшілері) бастаған бір топ делегаттар автономияны тез арада жариялауды жақтаса, Ә.Бөкейханов, М. Дулатов, А.Байтұрсынұлы және т.б. «Дала облыстарындағы қырғыз емес (қазақ емес) халқының автономияға арақатынасы айқындалмайынша» мұны ерте деп есептеді [12, б. 70]. 
Шығыс Алаш Орданың үстемдігі ресми түрде мойындалған кезде батыстық Орал казак әскерлері мен Мәскеу большевиктік үкіметіне қатысты дербес саясат жүргізді. Алаш партиясының бағдарламасында айтылған «бай көп төлейді, кедей аз төлейді» деген мүліктік жағдайдың дәрежесіне қарай салық алу принципінен бас тарту наразылықтарды күшейте түсті. «Алаш-Орданың» 1918 жылғы 11-24 маусымдағы қаулысында шаруа иелерінің табысы мен байлығына қарамастан түтін басына алынатын салықты дереу 100 сомға көтеруді жариялады. «Алаш Орда қатарында түтін салығына қатысты салықты тоқтатуға қарсылық білдірген наразылар болды» [12, б. 92].
1919 жылы 10 шілдеде В.И. Ленин «Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет туралы Халық Комиссарлар Кеңесінің уақытша ережесіне» қол қойды. Оның құрамында Алаш партиясынан шыққан А.Байтұрсынұлы кірді. Билік құрылымдарын құру бастамасы бірте-бірте большевиктер партиясына өтті. 1920 жылы 5 наурызда Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі әскери революциялық комитеттің арнайы шешімімен Алаш-Орданың Батыс бөлімінің үкіметі таратылды. А.Байтұрсынұлы қатыспаған ревком мәжілісінің хаттамасында: «...Ревком мен Алаш-Орда арасында келісім болмағанын, көшіру шарттарын газет беттерінде халыққа жариялау, алашордашылардың 21 қаңтардағы № 253 ревком жауабында көрсетілген, яғни, олардың бұрынғы әрекеттері үшін жеке бас қауіпсіздігі мен амнистия күшінде қалады» – делінген [12, б. 185-189].
Қазақ жерлерін біртұтас автономиялы мемлекеттік құрылымға біріктіру 1924 жылы большевиктер партиясының басшылығымен таратылған Түркістан республикасынан оңтүстік қазақ жерлерінің Қазақ АКСР-нің құрамына кіруімен аяқталды. Кеңестік кезеңдегі саяси жүйенің жетекші және орталық элементі болып табылатын біртұтас большевиктік партия ұйымын құру үрдісі кеңес одағының коммунистік партиясы (КОКП) Жарғысына қайшы жаңа ұйымдық формалар ойлап табылған жағдайда тенденция партиялық жұмыстың ұйымдық негіздерін ортақ принциптерге келтіру үшін күресте «жоғарыдан» әсер етті [13].
Большевиктердің стратегиясы мен тактикасы кадрлық ингенизация деп аталатын процесте жергілікті ұлт өкілдерін партияға тарту бойынша ұйымдастыру шараларынан көрінді. Мысалы, 1918 жылдың жазынан бастап жергілікті халықтың тілінде үгіт-насихат жүргізу үшін облыстық, губерниялық және уездік партия комитеттерінде нақты жағдайына қарай мұсылман, қырғыз (қазақ) және қырғыз-татар бөлімдері құрыла бастады. Кеңес өкіметінің алғашқы үш жылында КОКП қатарына 5 мыңнан астам қазақтың кіруі партияға тартудың әртүрлі формаларының нәтижесі болды. 1919 жылдың басында Түркістан республикасының құрамындағы оңтүстік екі облыста – Сырдария мен Жетісуда мұсылман бөлімдері мұсылман бюроларына айналды.
Этникалық фактор кейіннен Мұсылман бюроларының қызметінде көріне бастады, ол КОКП шеңберінде біркелкі қатаң бақыланатын жарғылық талаптардың сақталуына қауіп төндірді. Оның себебі, біздің ойымызша, мұсылман өкілдігінің институционализациясы билік деңгейінде «жергілікті халық» және «орыс» мәдени-өркениеттік дихотомиясының қайта жаңғыртылуына алып келді. Партия ұйымының басшылық құрылымдарын осы принцип бойынша бөлу моделі большевиктік демократиялық орталықтануға қайшы келді, ол КОКП Орталық Комитеті басшылығының Түркістан облыстық мұсылмандар бюросының 1919 ж. желтоқсандағы «Ең жоғары мұсылман партиясының органы» мәртебесін көтеру туралы шешіміне теріс қатынасынан көрінді. Екінші жағынан, қазақтар басқарған Түркістан коммунистері коммунистік партия аясында түркі халықтарының федерациясы идеясын қайта жандандырды. Түркістан Коммунистік партиясының V конференциясы (1920 ж. 20-25 қаңтар) ТКП-ны Түркі халықтарының коммунистік партиясы деп өзгерту және Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын Түркі халықтары республикасы етіп өзгерту туралы шешім қабылдады [14].
Бұған жауап ретінде КОКП Орталық Комитеті 1920 жылы 8 наурызда «Түркістан автономиясы туралы ереже» қаулысын қабылдады. 1920 жылы мамырда Т. Рысқұлов бастаған делегация Мәскеуге келді, онда Орталық Комитет олардың ұлттық девиацияшыл және партия саясатына қайшы көзқарасын жоққа шығарды. Бақылауды күшейту және партия ұйымдарының ұйымдық-идеологиялық тұрғыдан нығаюы үшін 1920 жылы шілдеде Түркістан комиссиясына қосымша Орталық Комитеттің Түркістан бюросы құрылды. Сол кезден бастап осы өлкенің экономикалық және мәдени дамуы мәселелеріне назар аудара бастады.
1920 жылы тамызда Т.Рысқұлов Мәскеуге И.В.Сталиннің Ұлттар істері жөніндегі халық комиссарының орынбасары қызметіне шақырылды. 20-жылдары осы сияқты әдіс саяси күрестен жағымсыз көшбасшыларды алып тастау үшін «ұлтшылдарға» қатысты қолданылды. 20-жылдардың соңына қарай олардың орнына неғұрлым қатаң шаралар қолданылды: топ құру үшін айыптау, партиядан шығару және 30-шы жылдарда тікелей террор мен репрессияларға ұласты. Сол 1920 жылы Түркістан АКСР коммунистік партия ұйымдарындағы мұсылман секциялары жойылды. Қазақ большевиктік партия ұйымы 1920 жылы құрылған автономиялық кеңестік республиканың құрылған саяси жүйесінің негізгі және жетекші элементі болды. Бүкілодақтық партиялық-кеңестік номенклатураның бір бөлігі саналатын қазақ номенклатурасының пайда болуына кадрлардың коренизациясы өз жемісін берді. Айта  кетейік, бұл зерттеу «Этносаяси демография және Қазақстандағы биполярлы қоғамның трансформациясы» гранттық жобасы шеңберінде орындалды.

Философия, саясаттану 
және дінтану институтының 
жетекші ғылыми қызметкерлері:  
Талғат Исмағамбетов, 
саяси ғылымдар кандидаты
Нүркен Айтымбетов, 
PhD

Пайдаланған әдебиеттер:
1. Brubaker R. Nationalizing states revisited: projects and processes of nationalization in post-soviet states. Ethnic and Racial Studies, vol.34, no. 11, 2011. pp. 1785-1814
2. Население Казахстана в 1917-1939 гг. // https://e-history.kz/ru/seo-materials/show/29324.
3. Патшалық Ресей Думасындағы қазақтар// Егемен Қазақстан. - 24 сәуір 1996 ж.
4. Программа конституционно-демократической партии// Программа политических партий России. - Конец ХIХ - начало ХХ вв. М. 1995. – С. 329.
5.Исмагамбетов Т. Развитие казахского истеблишмента в конце ХIХ - середине ХХ веков // Центральная Азия. – 1997. – №5 (11) Луллеа (Швеция). – С. 7-22. 
6. Қазақ газеті, 1917. – №. 251.
7. «Сарыарқа» газеті, 1918. – № 29.
8. Нурпеисова К. Они боролись за независимость Казахстана// Казахстанская правда. 12 августа 1997. – С.5.
9. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш. – М., 1994. – 213 с.
10. Григорьев В.К. Противостояние (Большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 гг.). - Алма-Ата, 1989. – 252 с.
11. Алаш-Орда: Сборник документов/ Сост. Н. Мартыненко. – Алма-Ата, 1992. – 192с.
12. Алаш-Орда. Cост.Н. Мартыненко. Алма-Ата, 1992. –192 с.
13. Партархив Казфилиала ИМЛ. Ф. 139. Оп.1. Д. 635. – С. 98-99. 
14. Коммунистическая партия Казахстана. Летопись событий (1917-1927 гг.) Алма-Ата, 1985. – С. 387.